گفتگوی مفصل «موسیقی ایرانیان» با «مرجان مهربان»

مرجان مهربان

موسیقی ایرانیان – حمیده موسوی: «مرجان مهربان» نوازندهء قانون کشورمان که به عنوان اولین سفیر موسیقی ایران، در فستیوال بین المللی قانون نوازی ترکیه حضور یافته بود، طی دو روز از این فستیوالِ جاری در شهر آنکارا به هنرنمایی پرداخت. فستیوال ساز قانون با حضور اساتید، نوازندگان سر‌شناس و بین‌المللی قانون‌ همچون Göksel Baktagir – Tahir Aydoğdu (از ترکیه)، Salaheddin Maraqa (از اٌردن)، Terane Aliyeva (از آذربایجان)، Jamel Abid (از تونس) و Mohamed Saadaoui (از الجزایر) برگزار می شد و از سوی دیگر سازندگان ساز قانون، مورّخان، موسیقى شناسان و  دانشجویان با استعداد نیز به این جشنواره دعوت شده بودند. مرجان مهربان چند روزی ست از این سفر بازگشته است و «موسیقی ایرانیان» بهتر دید، گزارش جزئیات و کمّ و کیف این رویداد هنری را از این بانوی نوازنده، جویا شده و دریافته ها را در اختیار مخاطبان قرار دهد. ماحصل این گفتگو را در ادامه می خوانید.

*این فستیوال چند روزه بود؟

-یک فستیوال سه روزهء پربار.

*با محوریت ساز قانون؟

-بله. عنوان و محتوای فستیوال این است؛ دومین فستیوال و همایش بین المللى ساز قانون. البته در این فستیوال گروه هایی هم بودند که در قالب دوئت (دو قانون) یا (قانون-عود) و تریو ( قانون-عود-بندیر) و همراهى ارکستر با ساز قانون براى اجراى کنسرتو قانون به هنرنمایى می پرداختند. همچنین سازهاىی نظیر قانون، سنتور ایرانى و کوتو ژاپنى نیز در این فستیوال در کنار قانون نواخته می شد اما محتوای جشنواره به ساز قانون اختصاص داشت.

*دومین دورهء برگزاری فستیوال بود و اولین دورهد حضور یک هنرمند ایرانی.

-بله. البته دوره های دیگری هم در سال های قبل برگزار شده اما بین المللی نبوده اند و تنها در سطح خود کشور ترکیه ارائه شده، اما دو سال است که جنبهء بین المللی یافته.

*و قطعات انتخابی شما برای اجرا چه بوده؟

-من یک اجرای حدوداً نیم ساعته داشتم در قالب بداهه نوازی در دستگاه همایون که در پایان پیوند می خورد به چهارمضراب «بیداد» از زنده یاد استاد پرویز مشکاتیان با تنظیم اینجانب براى ساز قانون.

*تنها یک روز اجرا داشتید؟

-روز اول اجرا کردم و در روز دوم در یک نشست با محوریت گوناگونی ساز قانون در کشورهای مختلف یا به عبارتی، گونه های متفاوت ساز قانون در کشورهای مختلف به عنوان قانون نواز ایرانى براى گفتگو حاضر شدم که حالت وُرک شاپ داشت. گفتمان بین مخاطب و نوازنده هاى خارجى صورت می گرفت و هر که سؤالی داشت مطرح می کرد و ما هم پاسخ می دادیم اعم از تاریخچهء ساز قانون در کشورمان تا موسیقى ایرانى و شیوهء قانون نوازى ایرانى.

*شما به چه زبانی پاسخ می دادید؟ (خنده)

-در فستیوال از من خواسته شد به علت تسلط بر زبان ترکى، ترکى صحبت کنم اما دوستانی هم بودند که به زبان ترکی آشنایی نداشتند و انگلیسی صحبت می کردند.

*سؤالاتی که متوجه شخص شما بود بیشتر حول چه موضوعاتی می چرخید؟

-می دانید؟ بیشتر حاضرین نگاهشان به من به عنوان یک هنرمند ایرانی، نگاه همیشگی و سؤالات رایج بسیارى از کشورهای دیگر بود. سؤالاتی که هنر را با سیاست می آمیخت و به هم ربط می داد.

مرجان مهربان

*یک هنرمند ایرانی آن هم یک «بانوی» هنرمند ایرانی.

-دقیقاً. دائماً در این خصوص می پرسیدند که آیا ممنوعیت فعالیت بانوان نوازنده در ایران صحت دارد؟ یا مثلاً بانوان خواننده. و من هم پاسخ می دادم بانوان نوازنده ممنوعیتى در اجرا ندارند. حدأقل من تا به حال برای فعالیت هایم مانعی نداشته ام اما با محدودیت بله، مواجهند. بانوان خواننده هم در قالب تکخوانی ممنوعیت دارند اما در همخوانی با آقایان مجازند.

*اما می دانید که همین فرصت ها نیز همه جای ایران میسر نیست. از لغو کنسرت ها در شهرستان های مختلف به دلیل حضور بانوان که با خبر هستید طبعاً؟

-بله این موضوع متأسفانه به شدت در جریان است. موضوع دیگری که خیلی ها از آن با خبر بودند و درباره اش سؤال می پرسیدند، وضعیت گروه هاى موسیقی با حضور بانوان بود که بعد از انتشار ویدیوى آنها در شبکه هاى مختلف اجتماعى و تلویزیونى با مشکلاتى مواجه شدند. خیلی ها این اتفاق برایشان سؤال بود و مدام پیگیری می کردند که اوضاع به کجا ختم شده. یک سؤال عجیب هم که پرسیدند این بود که آیا صحت دارد که یک بانوی خواننده به زندان افتاده است و خوانندگان زن شرایط جالبی در کشور ندارند؟ که عنوان کردم اینطور نیست و این امر یک شایعه است. توضیح دادم که فعالیت آقایان بیش از خانم هاست و فراز-نشیب های فراوانی برای فعالیت بانوان وجود دارد اما به این شکل که به گوش شما رسیده هم نیست. (خنده)

*و در مورد نوازندگی؟

-یک سؤال جالبی که می پرسیدند این بود که نوازندگان قانون در ایران بیشتر خانم هستند و چرا آقایان ظاهراً گرایشی به این ساز ندارند؟ و عنوان می کردند در کشورهای ما بالعکس تعداد نوازندگان قانون خانم انگشت شمار است. من آنچه به نظرم می رسید این بود که دلیل این اختلاف، قدرت درونی آثار ما است و شاید به این دلیل هم که قانون ساز نسبتاٌ ظریفی به نظر می آید، خانمها بیشتر به آن رغبت نشان می دهند.

*از آنجا که اولین نوازندهء ایرانی در این فستیوال بودید که به معرفی موسیقی ایرانی آنهم با ساز قانون می پرداختید، بازخورد این اجرا در بین دیگران را چگونه یافتید؟

-اصلاً راجع به قانون ایرانی اطلاع چندانی نداشتند! لذا اجرای من برایشان بسیار خوشایند و جالب توجه بود. بی اغراق می گویم حضار به وجد آمده بودند، چرا که پیش از آن، نوازنده های مختلف عرب و ترک قطعاتی را در قالب هایی نسبتاً مشابه نواخته بودند و اجرای من نسبت به آنها متفاوت شمارده مى شد. شاید در مقایسه، اجرایم خیلی ساده تر از نواخته های دیگران بود، شاید خیلی خلاصه و مختصر اما اکثر مخاطبان اثر گذارى موسیقى ایرانى را دریافته بودند و در واقع از بُعدهای عمیق معنای موسیقایى قطعه متأثر شده بودند. باور کنید یکی از اساتید موسیقی که در آن همایش حضور داشت آنقدر تحت تأثیر قرار گرفته بود که می گفت «موسیقی یعنی این…بیان عواطف یعنی این…» به هر حال می دانید که موسیقی ایرانی از لحاظ محتوا بسیار غنی ست و این موضوع برای مخاطبان در آن فستیوال ملفت نظر و حائز اهمیت بود. لازم به ذکر است که نوازندگان آذربایجان هم بسیار متفاوت و ویژه ظاهر شدند.

*و دلیل اینکه شما اولین و تنها هنرمند ایرانی شرکت کننده در این فستیوال بودید همین عدم شناخت و آگاهی آنها از نوازندگان قانون در ایران بوده؟

-بله. نوازندگان ایرانی را نمی شناختند. اصلاً برایشان سؤال بود که ایرانیها هم مگر قانون می نوازند؟ مگر قانون ایرانی هم داریم؟

*ترکیه کشور چندان دوری نیست از ایران. و تحت تأثیر موارد عدیده ای، ارتباط و مراودات مختلفی دارند. حتی در زمینهء موسیقی. فکر می کنید چرا از وجود قانون و نوازندگی قانون در ایران کم اطلاع یا بی اطلاعند؟

-به نظر مى رسد کم رنگى قانون ایرانى در عرصه بین المللى به این موضوع دامن میزند. کم بودن تعداد نوازندگان و استفاده نکردن از قانون به عنوان سازى اصلى در ترکیب یک گروه نوازى موسیقى ایرانى و البته نا گفته نماند مقدارى هم کم کارى خود نوازندگان حتى در داخل ایران.

*شما از چه طریق دعوت شده بودید؟

-حضور و فعالیت من در چند گروه موسیقی طی این سال ها به گونه ای بود که ساز قانون به عنوان یکی از سازهای اصلی مجموعه نواخته می شد و به طور مستقل و با پرداخت هایی مفصل و قابل توجه، حرفی برای گفتن و نواختن داشت. از طرفی حضورمان در فستیوال های بین المللی این زمینه را برای من مهیا کرده بود. هم ارتباط و آشنایی هایی در اجراهای خارج از ایران برایم ایجاد شده بود و هم نوازندگی ام را دیده بودند و برایشان جالب بود و این شد که از من دعوت به حضور شد.

*و برای شما کدام یا کدام ها، از نوازندگان شرکت کننده ملفت نظر بودند؟

-از نظر خاص بودن که قانون ترکی منحصر به فرد بود. آنقدر نوازندگی شان عالی بود که جای حرف باقی نمی گذاشت همچنین کیفیت ساز نوازندگان به جرأت می توان گفت بی نظیر بود. تکنیک هاشان در قانون نوازی به همین شکل. تا آنجا که نوازندگان عرب از قانون ترکی استفاده می کردند و تکنیک و سبک اجراهایشان را مشابه به ترک ها ارائه می دادند. یکی از اساتید برجسته قانون نواز ترک به نام Göksel Baktagir که در موسیقى ترکیه نقش به سزایى داشته، اجراى فوق العاده اى از خود ارائه داد و از ستارگان آن فستیوال بود، با قطعات و تقسیم هاى بداهه اى که اجرا مى کرد.

*شرکت کننده ها از چه محدودهء سنی ای در این فستیوال حضور داشتند؟

-از ٩ ساله الی سنین بالاتر. از دانشجویان و هنرجویان خردسال تا اساتید و نوازندگان خبره و سرشناس. به طور مثال نوازندهء ٩ ساله ای بود که حدوداً یکسال مشغول فراگیری و نوازندگی این ساز بود و نکته جالب توجه اجراى آنها تنوع ساز قانون  در ابعاد و اندازه های مختلف براى سنین مختلف بود. موضوعى که ما هنوز در کشورمان نداریم. اینکه عرض می کنم در این زمینه اقدامات چشمگیری صورت نگرفته اغراق نکرده ام. ما حتی در ساختن قانون کم کاری می کنیم. من در این فستیوال ناچار بودم از یک قانون ترکی استفاده کنم، به دلیل کیفیت بالایش. با آنکه واقعاً مایل بودم با یک ساز ایرانی بنوازم.

*و ردیف موسیقی ایرانی به طور دقیق و کامل بر قانون ترکی قابل اجرا بود؟

-بله قابل اجرا بود. این موضوع برای آنها هم جالب بود. چون کوک آنها کمی با ما متفاوت است و ساز قانون در آن کشور یک ساز انتقالی ست.

*یک ساز انتقالی یعنی چه؟

-یعنی کوک کردن سازهاشان منطبق بر کوک سازهای جهانی نیست. بحث مفصلی ست. مثلا اگر ما نت «لا» ۴۴٠ کوک می کنیم، آنها آن نت را یک فاصله ۴ بالاتر اجرا می کنند و معادلش نت «ر» مى شود.

*حق با شماست، بحث مفصلی ست (خنده)

-(خنده) بله. یک بحث تخصصی ست که فکر می کنم زمان می برد.

*و دیگر چه؟

-موضوع دیگر همان وضعیت قانون است به عنوان اینکه آیا یک ساز ایرانی هست یا خیر. خیلی ها بر این باور بودند که این ساز ایرانی نیست و متعلق به کشورهای عربی، ترکی و …است. اما ما بر اساس شواهدی می دانیم که این ساز سال ها پیش در ایران بوده. اگر به گفته های فارابی باز گردیم که در کتاب موسیقی کبیر نام این ساز را آورده و تصویر سازى نظیر به قانون هم در کتاب موجود بوده می توانیم با استناد به این مطالب چنین ادعایی داشته باشیم. البتّه ناگفته نماند که ابتدا باید تکلیف روشن شود که فارابی اصلاً خود ایرانی بوده یا خیر. (خنده) یعنی این بحث کشمکشی و همیشگی که در جریان است و به طور مثال حضرت مولانا را ترک می دانند، فارابی به همین شکل است و غیره.

*پس خود هم نمی دانستید با اطمینان از این ساز دفاع کنید یا نه!

-همینطور است. گاهی در بحث ها با خود فکر می کردم نکند ما در اشتباهیم. نکند این شنیده ها، نوشته ها و مستندات معدود نکاتی انحرافی بیش نباشند و شخصی مثل من ادعای نابجایی در این زمینه دارد. لحظاتی پیش می آمد که احساس می کردم نکند من به اصرار دارم خود را در این زمینه تحمیل می کنم (خنده)، حس سارقی را داشتم که سعی داشت وانمود کند آن شیءِ گرانبهای به سرقت رفته از آن اوست. (خنده)

*مصداق آن شعری که می گفت من دروغی هستم که به اصرار تبدیل به حقیقت شده ام (خنده)…یک چُنین چیزی.

-(خنده) می دانید ساز قانون پس از وقفه ای طولانی اکنون حدود ۵٠ سال است که مجدداً به ایران بازگشته و اساتید، نوازندگان و علاقمندان به آن در حال احیاىش هستند و در تلاشند که سازی که دیگر لهجه اش تغییر کرده و نواختگی هایی ترکی یا عربی القاء می کند را بار دیگر به لهجهء ایرانی خود باز گردانند. وقتی در آن نشست از من خواستند که مختصری از تاریخچهء این ساز را شرح دهم عنوان کردم که ساز قانون در حال حاضر از سازهای نوپا در ایران است. پیش از آن با حملهء افغان ها به ایران این ساز در دسترس کشورهای همجوار قرار گرفت و آنجا رشد کرد و تا مدت ها ما آن را در کشورمان نداشتیم و نمی نواختیم.

*و اساتیدمان آیا موفق به این ریکاوری ها در قبال ساز قانون شده اند؟

-بسیارکار دشواری ست. خیلی دشوار. در تمام این سال ها ما تنها چیزی در حدود چهار، پنج کتاب براى ساز قانون داریم. یعنی نتیجهء این همه تلاش همین چند کتاب است و با این اوضاع کشورهای دیگر اگر ادعای مالکیت نسبت به این ساز داشته باشند حق با آنهاست. آنها در زمینهء پرداختن به این ساز خیلی بیشتر وقت گذاشته اند و زحمت کشیده اند. ما رپرتواری مبتنی بر ردیف موسیقی ایرانی برای ساز قانون نداریم. چگونه می توانیم حقانیت خود را ثابت کنیم؟ به همین دلیل است که می گویم گاهی در عین توضیح دادن ها و سند و مدرک ارائه کردن ها، با خود می اندیشیدم که آیا حق با من است؟ آیا من اینقدر باید اصرار داشته باشم که این ساز از آن ماست؟ (خنده) چون تا پیش از خارج شدن این ساز از ایران هم آن را در فضاهایی عربی می نواخته اند، بعد از آن و با ورود مجدد ساز قانون به ایران استادان ما حتی آن را به شیوهء عربی آموختند. این است که…(خنده)

*نوازندگی شما خیلی ها را مجاب کرده بود. این کافی نیست؟ شما مخاطب را به وجد آورده بودید و یک اثر ایرانی ارائه کرده بودید!

– (خنده) به هر جهت، حال که قانون می تواند و قابلیت این را دارد که ایرانی نواخته شود باید به خوبی و با اطمینان به جهان معرفی شود. متأسفانه با احترام به همهء اساتید عزیز باید گفت در این زمینه اقدامات چشمگیر و پیش برنده ای صورت نمی گیرد. حتی حضور نوازندگان بزرگ قانون و اساتید ما در عرصه های داخلى و بین المللی موسیقی کم رنگ بوده. از سویی دیگر، جایگاه ساز قانون در موسیقی ایرانی هم هنوز مشخص نیست چه برسد به اینکه در جهان ثبت و تثبیت شود. از رپرتوار اجرایى و آثار شنیدارى گرفته تا قرار گرفتن قانون در ارکسترها و آنسامبل ها هیچکدام با جدیت پیگیری نشده اند.

خیلی از موسیقیدان های ما آنرا به عنوان یک ساز ایرانی قبول ندارند. اساتید موسیقی ما در زمانی که دوره های موسیقی هنرستان را می گذراندم، عنوان می کردند که تو نباید به کلاس های ردیف نوازی بیایی. چون ساز تو در ردیف و ردیف نوازی جایی ندارد. حتی بر این باور بودند که این ساز نه باید ساز اصلی باشد و نه باید در هنرستان تدریس شود. این را فراموش کردم بگویم. این را هم اشاره کنم، آنها به هر جهت ساز سنتور را می شناختند. از سنتور ایرانی اطلاعاتی داشتند و وقتی اجرای مرا دیدند گفتند که این اجرا تداعی گر سنتور نوازی بود چون ما با سنتور، موسیقی ایرانی شنیده بودیم اما با قانون نه.

*دستاوردتان از این فستیوال و برنامهء پیش رویتان که متأثر از تجربه های جمع آوری شده است، چیست یا چه خواهد بود؟

-بنا به پیشنهاد اساتیدی که در این فستیوال حضور داشتند قرار است مجدداً گردهمایی های دیگری در قالب وُرک شاپ در این کشور برگزار شود. البته زمان دقیقی فعلاً تعیین نشده است. ما تجربیات و داشته هایمان را از نو به اشتراک خواهیم گذاشت. حتی از سازندگان ساز نیز دعوت می شود که حضوری دوباره داشته باشند. سازندهء قانونی در این فستیوال بود که می گفت یک قانون ٧٩ تُنی را ساخته که منطبق بر هر نوع کوک و صدادهی ای می تواند باشد و بسیاری از صعوبت ها را در نوازندگی کاهش می دهد. باید منتظر ماند و دید که این گردهمایی چه زمان خواهد بود. بی شک این روند اگر ادامه یابد نتایج خوشایندی رقم خواهد خورد.

*و در آخر؟

-امیدوارم تکلیف ساز قانون ابتدا در ایران روشن شود (خنده) و بعد در سطح جهان به عنوان یک ساز ایرانی معرفی و ثبت گردد. خوشبختانه هنرجویان این ساز در حال حاضر رو به افزایشند و این نشانهء جا افتادن این ساز در فرهنگ موسیقایى ما می تواند باشد. دل ما روشن است و امیدوارم راه پیش رویمان نیز روشن باشد.