هوشنگ ظریف
دیروز سالروز تولد استاد «هوشنگ ظریف» بود. استاد تارنواز حالا ۷۷ ساله شده و همچنان می‌توان تأثیرات حضورش در موسیقی ایران را مشاهده کرد. او ۵٠ سال از عمرش را پای موسیقی گذاشته و توانسته رد پای پررنگی در تاریخ موسیقی ایران بر جای بگذارد. شاگرد استادانی چون علی‌اکبرخان شهنازی، روح‌الله خالقی، موسی و جواد معروفی، خود چنان مهارتی در نواختن «تار» یافت که شاگردان‌اش هر کدام مهم‌ترین چهره‌های تارنوازی شدند؛ چهره‌هایی مثل حسین علیزاده، ارشد طهماسبی، داریوش طلایی و حمید متبسم.
او تارنواز است و یکی از بهترین‌ها و معلم است و یکی از بهترین‌ها. او سال‌ها سولیست تار در ارکسترهای متعدد سازمان ملی وابسته به وزارت فرهنگ و هنر در اجرای برنامه‌های موسیقی ارکسترهای مزبور در سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران بوده و اجراهای متعددی با گروه «فرامرز پایور» داشته و با این گروه در کشورهای اروپایی و آسیایی زیادی به اجرای موسیقی ایرانی پرداخته است.
درباره‌ی تأثیرات او بر موسیقی ایران می‌توان حرفهای بسیار زد؛ اما یک جست‌وجوی ساده در ویکی‌پدیا هم شما را با میزان بزرگی این نوازنده‌ی پیشکسوت آشنا می‌کند. با هر که درباره‌اش حرف می‌زنی، همان اندازه که به تأثیرات موسیقایی‌اش اشاره دارد، به روح بزرگ و سرشت انسانی‌اش هم توجه می‌کند.
نوازندگی تار در برنامه‌های موسیقی ملی در رادیو تلویزیون ایران به مدت ۲۰ سال، اجرای برنامه‌های موسیقی اصیل و سنتی ایران در شهرهای مختلف ایران و کشورهای دنیا، اجرای برنامه‌های آموزشی موسیقی سنتی و ملی ایران در دانشگاه‌های آمریکا، حضور در فستیوال موسیقی «شانکار لعل»، فستیوال «اینسبورگ» و… تناه گوشه‌ای از فعالیت‌های اوست. «ظریف» علاوه بر سمت استادی تار، با نواختن سه‌تار و تنبک نیز آشنایی کامل دارد و جهت تدوین متد نوازندگی تنبک با حسین تهرانی همکاری داشته که حاصل این همکاری در کتابی تحت عنوان «آموزش تنبک» به چاپ رسیده‌است. دیگر همکاری او در تصحیح ردیف‌های آوازی محمود کریمی استاد آواز ایران بوده که تحت عنوان کتاب «ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران» به بازار عرضه شده است.
فرهاد فخرالدینی: او یکی از پروردگان نامدار روح‌الله خالقی است
«فرهاد فخرالدینی» که خود از بزرگان موسیقی ایران است، سال‌ها در هنرستان با «هوشنگ ظریف» همکار بوده و درباره‌ی دوست و همکار قدیمی‌اش به «موسیقی ما» می‌گوید: «ظریف موجودی بسیار دوست‌داشتنی و انسانی شریف است. او در سال‌های فعالیت حرفهای خود توانست شاگردان بسیاری تربیت کند و از همکاران خوب من در هنرستان موسیقی است. من او را سال‌هاست که می‌شناسم و از نزدیک شاهد بوده‌ام که چه تلاشی برای تربیت شاگردان‌اش انجام داده است. او بدون‌شک یکی از تأثیرگذارترین افراد در موسیقی معاصر ایران‌زمین است؛ اما نکته‌ای که در مورد او وجود دارد، وارستگی و متانت اوست و می‌توانم بگویم که او یکی از پروردگانِ به‌حق و نامدارِ روح‌الله خالقی است که در ساز و موسیقی تسلط حیرت‌انگیزی دارد.»
رهبر ارکستر موسیقی ملی ایران همچنین به این نکته اشاره دارد که حضور هوشنگ ظریف در هنرستان موسیقی منشأ بسیاری از اتفاقات خوشایند و بزرگ در موسیقی ایران بوده است: «استاد ظریف در هنرستان شاگردان بسیار خوبی تربیت کرد. او معلم جدی و سخت‌گیری بود؛ اما در عین حال چنان بامحبت بود که تمامی شاگردان‌اش او را دوست داشتند و دل‌شان می‌خواست از حضورش استفاده کنند.»
اما چه اتفاقی می‌افتد که شاگردان او همگی خود جزو بزرگ‌ترین اساتید تارنوازی ایران می‌شوند و هر کدام نیز راه خود را در موسیقی می‌روند؟ «فخرالدینی» در این باره می‌گوید: «راهی که هر کدام از شاگردان ایشان رفتند، بر اساس ایده‌هایشان در زمینه‌ی موسیقی بود. آنها هر کدام راه خودشان را در موسیقی پیش گرفتند و این دقیقاٌ به شرایط زندگی و نگاه‌شان بازمی‌گشت. اینکه بعد از استاد ظریف با چه کسان دیگری نشست و برخاست کردند و چه دیدگاه و ایدئولوژی یافتند و این دقیقاً همان نکته‌ی مثبت استاد ظریف است که هیچ کدام از شاگردان‌اش را با تعصبات خودش تربیت نکرد. در این میان تعدادی از شاگردان‌اش به ردیف وفادار ماندند و دیگرانی فکر کردند در عین وفاداری به ردیف، نگاه‌های نویی نیز در موسیقی به وجود آورند. به هر حال همه به زندگی به یک شکل نگاه نمی‌کنند و موسیقی نیز از این قاعده مستنثی نیست.»
مجید درخشانی: شخصیت انسانیِ استاد تارنواز
«مجید درخشانی» که خود حالا یکی از نوازندگان نامدار تار ایران است، درباره‌ی استادش به «موسیقی ما» می‌گوید: «من استاد ظریف را از مدت‌ها قبل از آنکه حضوری به خدمت‌شان برسم، می‌شناختم. البته زمانی که می‌خواستم در هنرستان موسیقی از محضر ایشان بهره ببرم، کلاس‌های ایشان پُر شده بود و این امکان وجود نداشت؛ اما من همیشه تحت تأثیر شخصیت انسانی ایشان بودم که همراه استادی‌اش در زمینه‌ی نوازندگی از ویژگی‌های بارز ایشان بود. استاد ظریف یک خصوصیت مهم دارند و آن اینکه همیشه می‌توان از حضور ایشان «آرامش» گرفت. متانتی در ایشان وجود دارد که همواره خوشایند است و علاوه بر آن، تارنوازی ایشان از چنان قدرتی برخوردار است که بسیاری را به نواختن این ساز ترغیب کرده است.»
او می‌گوید بسیاری از نوازندگان نامی تار از شاگردان او هستند و این استاد برجسته توانسته برای اولین بار، تار را به شکل علمی و با استیلی مستقل به هنرجویان‌اش ارائه دهد: «او علاوه بر تدریس علمی و با متد موسیقی به شاگردان‌اش، به آنها آگاهی می‌داد و همین باعث شده که تمامی شاگردان‌اش خودشان از پایه‌های نوازندگی تار در ایران شوند. البته آنها در ادامه به دنبال علایق شخصی خود در نوازندگی رفتند؛ اما از آنجا که پایه‌ی فعالیت‌هایشان درست بود، راهی که رفتند، راهی صحیح است. به‌هرحال در آموزش سازهای سنتی، اصول اولیه اهمیت بسیاری دارد و استاد ظریف به بهترین شکل این کار را انجام می‌دهد.»
او به این نکته اشاره می‌کند که در طول یک سال گذشته که مشکلاتی برای فعالیت‌اش وجود داشته، استاد ظریف از معدود اهالی موسیقی بوده که به شکل مداوم پیگیر مشکلات‌اش بوده است.
سعید ثابت: صدای تار ظریف مختص خود اوست
«سعید ثابت» که در گروه استاد پایور با او همراه بوده نیز درباره‌ی او می‌گوید: «من در گروه پایور سابقه همکاری با استاد هوشنگ ظریف را داشتم. سبک نوازندگی ایشان با نوازندگان هم‌عصرشان متفاوت بود و شاگردان شناخته‌شده‌ای را نیز به موسیقی ایران معرفی کردند. هوشنگ ظریف را می‌توان تنها نوازنده مسلط و چیره‌دست بعد از کلنل علینقی‌خان وزیری دانست. او تنها کسی بود که می‌توانست قطعات استاد پایور را به این راحتی و خوبی اجرا کند. می‌دانید که استاد پایور در زمینه سنتور کارهایی کرده‌اند که حالا حالاها کسی نخواهد توانست جایگزین ایشان شود. یعنی هر آنچه با سنتور می‌توان زد را ایشان تمام کردند و مطالبی که می‌نوشتند -درست است که خاص سنتور بودند- در سازهای دیگر نیز قابلیت اجرا داشتند. تنها کسی که توانست از لحاظ تکنیکی این کار را انجام دهد، استاد ظریف بود. مسئله تکنیک ایشان در ساز به این دلیل قابل ستایش است که مضراب‌ها باید به قدری شفاف و تمرینات فردی به حدی زیاد و فشرده باشد که تمام مضراب‌های راست و چپ دقیقاً به اندازه همدیگر و یکسان صدا بدهند تا بتوان تنظیم قطعات را مخصوصاً با پاساژهای طولانی انجام داد. بعضی از قطعات استاد پایور پاساژهایی بسیار طولانی داشتند و تنها کسی که توانست از عهده اجرای این قطعات بربیاید، استاد ظریف بود.»
او درباره‌ی تأثیرپذیری صدای ساز او نیز می‌گوید: «استاد ظریف بسیار تار استاد جلیل شهناز و استاد فرهنگ شریف را می‌پسندیدند. به همین جهت، آن نوع کار را با تکنیک خاص خود درهم آمیختند و یک صدای جدید به وجود آوردند. هم‌اکنون نیز اگر کسی قطعاتی که استاد ظریف نواخته را بشنود، بلافاصله تشخیص می‌دهد که این صدا متعلق به تار ایشان است. در حالی که قطعات دیگران را باید مدت‌ها گوش کنی تا تشخیص دهی متعلق به کدام نوازنده است؛ ولی صدای ساز استاد ظریف مانند صدای ساز زنده‌یاد استاد جلیل شهناز و استاد فرهنگ شریف -که ان‌شاءالله خداوند سلامت‌شان بدارد- کاملاً مشخص است. این موضوع وجه تمایز نوازندگی استاد ظریف با دیگر هم‌نسلان خود است.»
ثابت ادامه م‌دهد: «استاد ظریف رابطه بسیار خوبی با استاد پایور داشتند و به قول خودشان، تنها به کشورهای زامبیا و گامبیا سفر نکردند! من یادم می‌آید که از سال ۱۳۷۵ که استاد پایور نیز در قید حیات بودند، به عنوان نوازنده سنتور با گروه ایشان افتخار همکاری داشتم. ما سفری به مالزی داشتیم. همان‌طور که می‌دانید، مالزی کشوری بسیار مرطوب است و سالن کنسرت ما در این کشور با وجود تمام دستگاه‌های موجود مانند کولر گازی که رطوبت را از محوطه سالن خارج می‌کردند ولی به قدری رطوبت زیاد بود که سازهای پوستی مانند کمانچه و تار دچار مشکل شدند. وقتی رطوبت به پوست تار نفوذ کند، کاملاً روی دسته تار خواهد خوابید اما نمی‌دانم استاد ظریف چگونه توانستند با وجود این مشکل، برنامه خود را اجرا کنند. این خاطره من از دوران نوازندگی ایشان است.»
«بعد از درگذشت استاد پایور، من به عنوان نوازنده سنتور سفرهای زیادی با استاد ظریف به کشورهای مختلف داشتیم که همه آنها خاطره است. اما اگر بخواهم به خاطره‌ای که باب میل شما باشد اشاره کنم، موارد بسیاری وجود دارد. استاد ظریف را می‌توان حلقه اتصال بین نوازندگان قدیمی و بدنه نوازندگان امروزی بدانیم. امروزه صدای تمام سازهای مضرابی از تارهای نوازندگان شنیده می‌شود که به نظر من یک ایراد است. چون استاد ظریف در این زمینه صاحب‌نظر هستند، حرفی هم که بزنند حجت است. پژوهشگران موسیقی، موسیقی‌شناسان و شنوندگان حرفهای موسیقی که از قدیم صدای سازهای مختلف را شنیده‌اند، متوجه نکته مورد اشاره استاد ظریف خواهند شد. برای این که در حال حاضر ساز تار، سبک و تکنیک خاص خود را دارد. حالا بسیاری از دوستان به این بهانه که فکر می‌کنند در حال انجام کاری نو هستند، مطابق گفته استاد ظریف اما کارهایی می‌کنند که انواع و اقسام صداها از داخل آن استخراج می‌شود. این‌جا دو مطلب مطرح می‌شود. یکی این که صدای ساز و دانش کاری یک نوازنده باید به حدی جلب توجه کند که وقتی قطعه خود را با تکنیک خاص‌اش اجرا می‌کند، کاملاً شنونده را جذب خود کند. در این صورت دیگر نیازی به کار اضافی نخواهد بود. اگر چنین اتفاقی رخ نمی‌دهد، پس قاعدتاً مشکلی در یک قسمت کار وجود دارد. یا دانش به حد کافی نیست یا نوع نوازندگی آنها آن‌قدر برای شنونده جذاب نمی‌نماید. به همین دلیل مجبور می‌شوند دست به کارهای دیگری بزنند که به هر نحوی شده توجهات را جلب کنند. در حالی که استاد جلیل شهناز ۳ ساعت ساز می‌زد و همه محو نوازندگی او می‌شدند. پس نیاز به کار اضافی نبود. استاد ظریف نیز همین‌گونه بود. او حلقه موسیقی قدیم و امروز است. امیدوارم استاد هوشنگ ظریف سلامت باشند تا جوانان علاقه‌مند به تار و در کل موسیقی، از ایشان بهره‌مند شوند.»
کیوان ساکت: این دریای بیکران
«کیوان ساکت» نوازنده تار و سه‌تار درباره‌ی این استاد موسیقی به «موسیقی ما» می‌گوید: «از اولین روزهایی که نواختن تار را آغاز کردم، خیلی به شیوه نوازندگی استاد ظریف و نواخته‌های این استاد بزرگوار -به‌خصوص کارهایی که در کانون پرورش فکری کرده بودند- علاقه‌مند بودم. همیشه آرزویم این بود که بتوانم کارهایی که ایشان نواخته‌اند را به همان روانی بنوازم. به محض آمدنم به تهران، نزد ایشان رفتم و آقای ظریف هم برایم ساز زدند. بعد هم رفتم به جایی که نام‌اش کنسرواتوار موسیقی بود و در خیابان ولی‌عصر (عج) قرار داشت. در آنجا آقای ظریف و آقای روشن‌روان تدریس می‌کردند. اولین کاری را که نوشتم، نزد آقای ظریف بردم. ایشان نت‌های آهنگ را تصحیح می‌کردند. همیشه حضور ایشان در من تأثیر مثبت و خوبی گذاشته است. همیشه هم مشوق و همراه و یارم در مسیر یادگیری موسیقی بوده‌اند. نوازندگان شناخته‌شده‌ای نظیر آقای علیزاده، آقای طلایی و آقای متبسم در دوره‌ای از فرآیند یادگیری، شاگرد استاد ظریف بوده‌اند. بنابراین کسی را نمی‌توان یافت که در عرصه موسیقی ایرانی فعالیت کند و ارادتی به استاد ظریف نازنین نداشته باشد.»
به گفته‌ی ساکت، استاد هوشنگ ظریف از یک سو، آثار تکنیکی استاد وزیری را زده‌اند و از سوی دیگر، علاقه‌مند به شیوه نوازندگی استاد فرهنگ شریف بوده‌اند: «بنابراین توانسته‌اند بین این دو ادغامی به وجود بیاورند و تلفیقی ارائه دهند که سازشان را شنیدنی کند. بنابراین در عین آنکه سازشان روان است و از عهده اجرای قطعات بسیار مشکلی که استاد پایور می‌نوشتند نیز برآمده‌اند. ساز استاد حال خاصی دارد که هم بوی فرهنگ شریف را می‌دهد و هم گوشه‌ای از تکنیک‌های موسیقی وزیری را ظهور و بروز می‌دهد. از سوی دیگر، استاد ظریف شخصیت بسیار دوست‌داشتنی و مهربانی دارند.»
ساکت در پایان اضافه کرد: «سالروز تولد این نازنین‌مرد موسیقی ایران را به ایشان، خانواده و دوستداران‌شان تبریک عرض می‌کنم و امیدوارم سایه ایشان بر سر خانواده و موسیقی ایران همچنان پُردوام بماند و ان‌شاءالله جوانان از دریای بیکران دانش ایشان استفاده لازم را ببرند.»
حمید متبسم: زادروزت مبارک استاد خوبم
«حمید متبسم» هم در رثای استادش به «موسیقی ما» می‌گوید: «هوشنگ ظریف نمونه‌ی یک هنرمند سربلند، انسانی پاک و معلمی فرهیخته است. زادروزت شاد باد استاد خوبم!»
دیدگاهتان را بنویسید