موسیقی ایرانیان – امیر اسلامی (آهنگساز و عضو هیات علمی دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران): چندی پیش هنرمند عزیز علی قمصری آلبوم جدیدش با عنوان «سخنی نیست» را به من هدیه داد و من با شوق زیاد این آلبوم را چندین بار شنیدم و همچنین خوشحالم که در پی آن به کنسرت اجرای این آلبوم در تالار وحدت دعوت شدم.

اینکه قصد نوشتن برای این آلبوم را پیدا کردم، نه به خاطر جبران این هدیه های با ارزش است، بلکه اصولا هر آلبوم موسیقی یا هر کنسرتی که به نوعی مرا تحت تاثیر قرار دهد، یا برایش متنی مینویسم و برای صاحب اثر ایمیل میکنم و یا گپ مفصلی با وی میزنم.

برای این اثر قصدم نگارش متنی است که کمی هم در فضای مجازی قابل رویت باشد و دلایلی هم برای آن وجود دارد:

۱. موضوع مطرح شدن صدای خوانندگان زن در میان است و این یعنی یک حرکت فرهنگی.
۲. نوع ترکیب بندی و آنسامبل این اثر ویژه و خاص است.
۳. خوانندگان این آلبوم هیچ کدام به لحاظ موسیقایی اولویتی بر یکدیگر ندارند و مهم تر از همه اینکه در کنار سازها و به نوعی برابر با آنها بکار گرفته شده اند.
۴. وجود هارمونی یکدست و صاحب منطق اثر قابل توجه است.
۵. کنسرت آن با وجود سختی بسیار زیاد در خطوط آوازی و موسیقی همراه، بسیار حرفه ای و تقریبا بدون هیچگونه خطائی اجرا شد.

در حقیقت با ارائه آثاری از استاد حسین علیزاده راه نگرش و تفکر بر موضوع چند صدائی آواز در موسیقی ایرانی مطرح شد. تفکری که فراتر از جنبه های موسیقائی آن، بُعد فرهنگی آن بود که توجه ویژه به صدای زنان خواننده بود و بر جامعه موسیقائی و حتی جامعه غیر مخاطب موسیقی تاثیر شگرفی گذاشت. حرکتی فرهنگی بدون هیچگونه رجز خوانی.

راهی که تا امروز کمتر کسی جرات دنبال کردنش را داشته است و البته دلایل زیادی هم برای این موضوع وجود داشته است:

الف: اصولا خوانندگان موسیقی کلاسیک ایرانی آشنائی با نت خوانی و دشیفراژ و سلفژ ندارند و یا آشنائی کمتری با این مقوله دارند.
ب: اجرای ژوست و دقیق چند صدائی آواز ایرانی کاری سخت و پر از ریسک است.
ج: داشتن تفکر هارمونی و کنترپوان ویژه و سازگار با موسیقی ایرانی، لازم و ملزوم چنین اجرائی است.
د: و بالاخره مشکلات مجوز و ایرادهای شورای ممیزی ارشاد خود نیز می تواند تنها دلیل قانع کننده برای انجام نشدن اینگونه پروژه ها باشد.

اما به حق اگر سخن بگوئیم، علی قمصری همه این مشکلات را به جان خریده و با جرات و جسارت به استقبال پروژه چند صدائی آوازی در موسیقی کلاسیک ایرانی رفته است. با صداقت تمام اعتراف میکنم هر آهنگسازی که در موسیقی ایرانی صدای زنان و توجه به این مقوله را مطرح کرده یا میکند برای بیشتر اهالی موسیقی، از ارزش و احترام بالائی برخوردار است. برای مطرح شدن صدای زنان در جامعه موسیقی شاید بهترین روش همین است که بدون هیچ شعار و هیاهو، آثاری ارائه شود که محور اصلی آنان همراهی صدای زنان و مردان باشد.

نکته مهم در اثر “سخنی نیست” صدای خوانندگان مرد است. در حقیقت خواننده مرد برای این پروژه فرض نشده و نوازندگان آن (علی و مصباح قمصری و سیاوش روشن) خطوط آوازی مربوط به صدای مردان را اجرا میکنند. این تفکر در راستای عدم ستاره سازی نقش خوانندگان مرد در موسیقی ایرانی بسیار مهم است. وجود یک خواننده مرد مطرح، پروژه “سخنی نیست” را به یک اثر خواننده محور مردانه تبدیل میکرد و همه تلاشهای تاثیرگذار این اثر، ممکن بود تحت الشعاع قرار گیرند. اما در کنسرت این اثر به راستی کار این نوازندگان بسیار سخت بود! چرا که خطوط موسیقی ای که اصولا علی قمصری به ذهنش متبادر میشود، خود به تنهائی اجرائی دشوار و پر از درگیری میطلبد و این در حالی است که این نوازندگان در حین اجرای قطعات با ساز خود بایستی خطوط آوازی را هم ارائه دهند!

به خصوص نقش پر رنگ علی قمصری در بخش صدای مردان که در کنار نوازندگی و توجهش به سرپرستی گروه، کار را دو چندان برایش دشوار میکرد.

آنسامبل ویژه این اثر بسیار قابل توجه است و اصولا سابقه نشان داده که قمصری در ارائه تفکراتش به خود سانسوری مبتلا نمی شود. نگران حرف مردم نیست و فقط و فقط به خواسته اش فکر میکند، چه نتیجه خوب باشد و چه بد!
در این اثر نیز علی قمصری با تار و دیوان خودش، عود سیاوش روشن، بم صراحی (فقط اجرای پیتزیکاتو) و کلارینت مصباح قمصری، سازهای کوبه ای غیر مرسوم همایون نصیری و دف حسین رضائی نیا بخش موسیقی سازی را در کنار بخش آوازی ارائه می دهند.

شاید در نگاه دیگران حضور کلارینت، دیوان و سازهای کوبه ای خاص کمی عجیب و غیر معمول و ناچسب به نظربرسد، اما قمصری به دنبال آرزوهایش پرواز میکند و برای بال پروازش هر جایگزینی پیدا میکند.

جالب اینکه اکثر اصوات این آنسامبل در منطقه صوتی بم استوار است و تنها تار نقش اصوات میانی و زیر را ایفا میکند، اما موسیقی تاثیرگذار و گویا است و کمی شنونده را به یاد آنسامبل انور ابراهیم می اندازد.

نوع نگاه به نگارش خطوط آوازی و نوع پخش عادلانه آن در بین خوانندگان کمک بزرگی به تعادل معرفی یکسان و برابر خوانندگان کرده است. در راستای قهرمان زدائی نقش خواننده در آثار موسیقی کلاسیک ایرانی، این تفکر یکسان سازی و تقسیم منطقی خطوط آوازی بسیار با اهمیت بوده و به خوبی در این اثر به چشم می خورد.

نگاه قمصری به توالی آکوردهای مبتنی بر موسیقی ایرانی نگاهی قابل بحث است. تفکری که از کتاب کوچک هارمونی ایرانی وی شروع شده و بسط و گسترش پیدا میکند. اینکه این نگاه درست یا غلط است بحث این مقال نیست، بلکه اصولا اینکه نگاه خاص آهنگساز وجود دارد، مورد توجه است. در حقیقت قمصری به دنبال بیان شخصی در هارمونی موسیقی ایرانی است و اینکه چقدر این بیان مورد توجه قرار گیرد، طبعا زمان و تکرار میطلبد و از طرفی کار نقد و بررسی جدی و گروهی، اما مهم این است که وی شیوه شخصی خودش را دنبال میکند و اصولا برایش موضوع هارمونی مبتنی بر موسیقی ایرانی دغدغه است.

اجرای این پروژه در قالب کنسرت زنده، بسیار قابل احترام بوده و جرات بالایی می طلبد. قطعا تمرین های بسیاری پشت این یک شب اجرا بوده و گروه از آمادگی، راحتی و تسلط بالایی در اجرا برخوردار بود. اجرای بدون نقصی که شنونده و بیننده را راضی و خشنود از سالن راهی خانه میکرد.

اما سخن آخر اینکه اگر دیگر آهنگسازان جوان موسیقی ایرانی که قصد تولید اثر یا اجرای کنسرت را دارند، به تفکر چند صدائی آواز توجه بیشتری در آینده کرده و به موضوع تعادل بین سازها و خوانندگان به طور جدی فکر کنند، به این حرکت فرهنگی نیز کمک شایانی خواهند نمود.