به قلم پویا سرایی

پویا سرایی (دانش آموخته دکترای پژوهش هنر ، مدرس دانشگاه ، موسیقی دان):

واژگان کلیدی : تحلیل صورت گرایانه ،  معناشناسی ، آشنایی زدایی ، برجسته سازی ، بلاغت

چکیده: تحلیل صورت گرایانه از انواع تحلیلهای رایج در هنر و ملهم از مشرب فرمالیسمِ روسی است. مطالعه صورت گرایانه آثار موسیقی، هرچند قائل به تقلیلِ آثار به صورتِ آنها نباشیم، پاسخگویی سوالات و نیازهایی در بررسی و تولید موسیقی است. بدین جهت ، در این نوشته ، آلبوم برف خوانی اثر علی قمصری و خوانندگی وحید تاج مورد  بررسی صورت گرایانه( فرمالیستی) قرار گرفته تا نشان داده شود آهنگساز نوگرایی مثل قمصری ، با چه مکانیسم و چگونه سعی بر ایجاد تمایز است ؛ تمایز میان زبان هنر و زبان روزمره از سویی و نیز تمایز بین خود ،بعنوان آهنگسازی نوگرا و دیگر مصنفینِ فعال در موسیقی ایران.

بنیادهای صورت گرایی از قبیل حس آمیزی ، آشنایی زدایی ، برجسته سازی و تناقض نمایی ، به همراه مصادیقِ موسیقاییِ آنها در این نوشته واکاوی شده است تا نشان داده شود چگونه مولفین از تمهیداتِ بلاغی بهره گرفته تا با از شکل انداختنِ ساختارهای متعارف ، ادبیّت متن را رقم زنند.

مقدمه: موسیقی دستگاهی ایران مثل هر پدیده  ی فرهنگی دیگر در صیرورت است .جدای این بحث که آیا این تغییر در ماهیتِ فرهنگی سنتی –باستانی مثل فرهنگ ایران بایسته و ضروری است و یا بررسی ارزش گذارانه این تغییر ، آنچه واقعیت دارد تغییرات بنیادی در ماهیت موسیقی دستگاهی در سالیان اخیر است . این تغییرات تا جایی است که تقریبا تمامی مولفه های معناییِ موسیقی دستگاهی ایران را نشانه رفته است . بدین ترتیب محصول این همه تغییر ماهوی ، محصولی همخانواده با موسیقی کلاسیک ایرانی نیست بلکه خروجیِ این تغییرات ، گونه ای جدید ،از تباری نوین، ملهم از موسیقی کلاسیک ایران است .

یکی از آهنگسازانی که در سالیان اخیر به این تغییرات بنیادین بیش از پیش دامن زده است ،علی قمصری است.

آنچه او را از نوگرایان متقدم و هم نسلش متمایز میکند عمق و گستردگیِ این هنجارگریزی در آثار علی قمصری است . بی تردید تاثیرپذیری او از گفتمان موسیقی تونال اروپا ، موسیقی فلامنکو ، موسیقی جز ، راک و حتی آنگونه که در اثر بدرود با بدرود و پاره ای از کنسرتهایش به نمایش گذاشت از گفتمانِ موسیقیِ کلیسایی در شکل دهی به این عمق و گستردگی موثر بوده است .

یکی از آثار قابل تاملِ او ، اثر برفخوانی بود که نخستین بار با صدای محمد معتمدی  اجرا شد و سپس در سال جاری ، با صدای وحید تاج انتشار یافت . این نوشته ، در پی واکاویِ صورت گرایانه از این اثر است .

روش مندی و چهارچوب نظری: شاید اصلی ترین دلیل انتخاب رویکرد صورت گرایانه در نقد برف خوانی به تبیعت از توجه قمصری به فرم و نفی غاییت گرایی در موسیقی باشد.

بدین جهت این نوشتار تحلیلی صورت گرایانه است .هدف تحلیلهای فرمالیستی  توجه به فنونی که در خود متن به کار رفته اند،کوشش برای تحلیل متن شعر(ساختار و واژه ها و ترکیب جملات)برای رسیدن به معنای آن و کشف انسجام و حالت اندامواره بین اجزا شعر (قس قره باغی ۱۳۸۳ : ۱۷۹).

در تحلیل فرمالیستی، متن ادبی یک ساختار منسجم و هماهنگ محسوب می­شود که تمام عناصر موجود در آن به هم وابسته‌اند (برتنس۱۳۸۳: ۵۷)  از این منظر هر عنصرِ منفرد، کارکردی خاص داشته و به واسطه‌ی آن کارکرد به کلیت اثر پیوند می‌خورد (همان: ۵۷) بنابر این سعی می­شود نقش هر عنصر اعم از عناصر زبانی ، عناصر بلاغی و عوامل دیگر از جمله کارکردهای عاطفی و معنایی در ارتباط با یکدیگر و نیز در ارتباط با کل مجموعه در نظر گرفته شود[۱](همو).