محمدرضا شجریان در برهه‌ای که آواز ایرانی آنطور که باید مورد توجه نبود، آن را با ارائه آثار دستگاهی درخور و خوانش تصانیف مختلف به مردم معرفی کرد و باعث شد ایرانیان در دهه‌های قبل با وجود آثار پر زرق و برق پاپ، موسیقی ایرانی را مدنظر قرار دهند و این توجه تا به امروز ادامه یافته است. او علاوه بر تمرینات مستمر و مداوم و ریاضت‌هایی که خاص هنرمندان بزرگ است، نزد بزرگان آواز و موسیقی تعلیم دیده است. آنچه برخی‌ها درباره شجریان مطرح می‌کنند و آن را دلیل اصلی موفقیتش می‌دانند اما برخی اعتقاد دارند جز زنده‌یاد شجریان افراد دیگری نیز نزد همان اساتید آموزش دیده‌اند اما هیچ‌کدام قله آواز را مانند شجریان فتح نکرده‌اند.
بنا به گفته برخی از دوستان و هم‌نسلان شجریان، این استاد آواز بیش از آن که نزد اساتید آموزش دیده باشد، ریاضت پژوهش در مکاتب آوازی و کنکاش در هزارتوی موسیقی کهن ایرانی را طی سال‌های متمادی به جان خریده و با طی این طریق خود به درجه استادی رسیده و صاحب سبک شده است. با این همه نگاهی کوتاه به زندگی استادان زنده‌یاد شجریان خالی از لطف نیست. به راستی استادان خسرو آواز ایران چه کسانی بوده‌اند؟
اسماعیل مهرتاش
اسماعیل مهرتاش یکی از اولین استادان محمدرضا شجریان است. اسماعیل مهرتاش که زاده سال ۱۲۸۳ بود و در سال ۱۳۵۹ دار فانی را وداع گفت، از فارغ‌التحصیلان دارالفنون بوده است. او پس از تحصیل در دارالفنون نزد درویش‌خان می‌رود و نوازندگی تار را می‌آموزد. مهرتاش سپس از محضر استادانی چون داود شیرازی و علینقی وزیری استفاده می‌کند. او طی دوران فعالیتش، کلاس‌های آموزشی تار، فن بیان و هنرپیشگی برگزار می‌کرده و در زمینه کارهای اجرایی نیز حدود ۴۵۰ آهنگ اثر ساخته است. اسماعیل مهرتاش که هنرمندنی یک وجهی نبوده و در چند زمینه مختلف فعالیت می‌کرده در زمینه نویسندگی نیز فعال بوده و نمایشنامه‌هایی چون «بچه سه قلو»، «ابهت الممالک» و «انوشیروان عادل» را در کارنامه دارد.
زنده‌یاد اسماعیل مهرتاش در دوران حیاتش شاگردان متعددی را در زمینه‌های مختلف تربیت کرد که محمدرضا شجریان نیز یکی از آن‌هاست. از دیگر شاگردان اسماعیل مهرتاش می‌توان به عبدالوهاب شهیدی، ملوک ضرابی، حمید محجوب، محمد منتشری، شاهرخ شاهید، رضاسقایی، محمدعلی کشاورز، عزت‌الله انتظامی و علی نصیریان اشاره کرد.
یکی از کارهای ارزنده اسماعیل مهرتاش تاسیس جامعه باربد در سال ۱۳۰۵ بود. مهرتاش در جامعه باربد به تدریس تار و تولید تصنیف می‌پرداخت و در زمینه آواز و ردیف شاگردانی را تعلیم می‌داد.
محمدرضا شجریان اواسط دهه چهل پس از آشنایی با احمد عبادی که او نیز یکی از هنرمندان ارزنده موسیقی ایرانی بود، در کلاس‌های مهرتاش شرکت می‌کند و پس از آن به انجمن خوشنویسان نزد ابراهیم بوذری می‌رود و در ادامه به سال ۱۳۴۷ خوشنویسی را نزد حسن میرخانی می‌آموزد که این روند تا سال ۱۳۴۹ ادامه پیدا می‌کند و در نهایت شجریان با درجه ممتاز فارغ التحصیل می‌شود.
فرامرز پایور
فرامرز پایور موسیقی‌دان، ردیف‌دان، آهنگساز و نوازنده سنتور که حال چهره ماندگار و یکی از تاثیرگذراترین هنرمندان موسیقی ایرانی به حساب می‌آید، یکی دیگر از استادان شجریان بوده است.
فرامرز پایورزاده سال ۱۳۱۱ که در آذرماه ۱۳۸۸ دارفانی را وداع گفت، پدری هنرمند داشته که استاد زبان فرانسه و نقاش بوده است. پدر بزرگش نیز مصورالدوله یکی از نقاشان چیره‌دست دوره قاجار بوده و با سازهایی چون ویلون، سنتور و سه‌تار آشنایی داشته است. فرامرز پایور در ۱۷ سالگی نزده ابوالحسن صبا می‌رود و ردیف را می‌آموزد که این روند حدود شش سال به طول می‌انجامد. ابوالحسن صبا که سنتور نوازی را از علی‌اکبرخان شاهی آموخته بود، از جایی به بعد تحت تاثیر سنتور نوازی حبیب سماعی قرار می‌گیرد و سپس با تلاش فراوان پاره‌ای از بداهه‌نوازی‌های وی را نت‌نویسی کرد. ابوالحسن صبا در ادامه تصمیم می‌گیرد روش درست سنتورنوازی را به شماری از شاگردانش بیاموزد تا به این ترتیب از برافتادن روش سنتورنوازی نزدیک به آیین‌های هنری و زیباشناسی موسیقی دستگاهی ایران جلوگیری کند. در همین دوران، فرامرز پایور، یکی از برجسته‌ترین شاگردان «صبا» شد و تا سال ۱۳۳۶ که «ابوالحسن صبا» درگذشت، از آموزش‌های وی بهره برد. پس از درگذشت ابوالحسن صبا، فرامز پایور نزد استادانی چون عبداله دوامی، موسی معروفی و نورعلی‌خان برومند به فراگیری ردیف درویش‌خان و ردیف میرزا عبدالله پرداخت. در ادامه محمدرضا شجریان سال ۱۳۵۰ نزد فرامز پایور رفت و نوازندگی سنتور و ردیف‌های آوازی را از او آموخت.
نورعلی‌خان برومند
نورعلی خان برومند یکی از بزرگان موسیقی ایرانی نسل‌های گذشته است. او نوازنده تار، سه‌تار، سنتور، تنبک بوده و در زمینه آواز نیز فعال بوده است. او زاده سال ۱۲۸۵ بوده و موسیقی را از هفت سالگی آغاز کرده است. پدرش میرزا عبدالوهاب‌خان برومند جواهری (که اصالتاً اصفهانی بود) یکی از اهالی هنر بود و خانه‌اش محفل حضور هنرمندانی چون دوریش‌خان، سماع حضور، حسین خان اسماعیل‌زاده و سید حسین طاهرزاده بوده است.
نورعلی خان برومند پس از علاقه به موسیقی در سن ۱۳ سالگی نزد دوریش خان می‌رود و نوازندگی تارو ردیف مقدماتی را از او می‌آموزد. او که با ابوالحسن صبا نیز رفاقت داشته در ادامه فعالیت‌هایش آن زمان که ۱۸ساله است برای تحصیل به برلین می‌رود. او حین تحصیل در خارج از کشور به دیدن کنسرت‌ها می‌رفته و اینگونه است که به مرور به موسیقی غربی علاقمند می‌شود و در ادامه نوازندگی پیانو را می‌آموزد. نورعلی ۲۲ساله است که به ایران بازمی‌گردد و نت‌نویسی و ردیف را نزد موسی معروفی فرامی‌گیرد. او مجدد پس از یک سال به آلمان بازمی‌گردد و در رشته پزشکی تحصیل می‌کند. او در همان مقطع به بیماری چشم مبتلا می‌شود و پس از درمان در سویس، بینایی خود را از دست می‌دهد. سال ۱۳۱۴ به ایران بازمی‌گردد و تا آخر در محله امیریه زندگی می‌کند.
نورعلی برومند از اواخر سال ۱۳۱۰ تا سال ۱۳۳۰ به مطالعه و پژوهش و آموزش موسیقی می‌پردازد. او از اواخر سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ به صورت عمده در زمینه مطالعه و پژوهش و آموزش موسیقی فعالیت کرد. برومند که به زبان آلمانی تسلط داشته در مدارس و دانشگاه‌ها تدریس می‌کند و سپس به دعوت برونو نتل (انتوموزیکولوگ آمریکایی) به دانشگاه ایلینوی می‌رود و در مدت زمانی کوتاه (حدود یک ماه) به معرفی موسیقی دستگاهی ایران می‌پردازد و بخش‌هایی از موسیقی ردیف را در همان مقطع ضبط می‌کند. حال نیز آن آثار ضبط شده در آرشیو دانشگاه ایلینوی موجود است.
نورعلی خان برومند پس از بازگشت به ایران به فراگیری سازهای تار، سه تار و سنتور پرداخت و ردیف موسیقی ایرانی را از حبیب سماعی، موسی معروفی و اسماعیل قهرمانی فرا گرفت. وی در سال ۱۳۴۴ همزمان با تاسیس رشته موسیقی در دانشکده هنرهای زیبا آموزش ردیف به دانشجویان را آغاز کرد و چند سال بعد (اواسط دهه پنجاه) به عنوان استاد به مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایران رفت.
نورعلی خان برومند طی سال‌های فعالیتش شاگردان بسیاری تربیت کرد که محمدرضا شجریان، اکبر گلپایگانی، نصرالله ناصح پور، پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده، محمدرضا لطفی، شهرام ناظری و جلال ذوالفنون از آن جمله‌اند. او در سی‌ام دی ماه سال ۱۳۵۵ دارفانی را وداع گفت و در قبرستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.
عبدالله دوامی
یکی دیگر از استادان محمدرضا شجریان، عبدالله دوامی است. عبدالله دوامی یکی از موسیقی‌دانان و ردیف‌دانان مطرح ایرانی بوده که در زمان حیاتش شاگردان به نامی را تربیت کرده است.
دوامی زاده سال ۱۲۷۰ اهل روستای طاد از توابع شهر تفرش، فراگیری موسیقی را از ۸ سالگی آغاز کرده و درآمد و ردیف آوازی راست پنج گاه را از علی خان نایب السلطنه آموخته است. دوامی در ادامه از محضر اساتیدی چون میرزا عبدالله، آقا حسینقلی، درویش خان و حسین خان اسماعیل زاده بهره می‌برد و در همان مقطع است که رکن‌الدین خان مختاری، مدرسه‌ای شبانه را تاسیس می‌کند و از دوامی، ابولحسن صبا و علی اکبر خان شهنازی (فرزند میرزا حسینقلی) برای تدریس در سه مقطع ابتدایی، متوسطه و عالی دعوت به عمل می‌آورد. البته باید یادآور شد که شغل اصلی دوامی موسیقی نبوده است. او به مدت ۷ سال کارمند اداره پست بود و پس از آن به وزارت دارایی رفت و تا آخر دوران بازنشتگی همان جا ماند و همزمان به فعالیت موسیقایی‌اش ادامه داد.
دوامی در زمان انقلاب مشروطه (به سال ۱۲۹۳) با همراهی ابوالحسن اقبال آذر، سیدحسین خان طاهرزاده، درویش خان و باقرخان رامشگر به قصد ضبط صفحات موسیقی به تفلیس سفر می‌کند اما وقوع جنگ جهانی اول باعث شد بسیاری از صفحات به ایران نرسد. عبدالله دوامی پس از این اتفاق تا مدت‌ها آثارش را ضبط نکرد و تنها به ضبط ردیفش برای شاگردانش پرداخت. ردیف آوازی دوامی بعدها به صورت کامل توسط فرامرز پایور جمع آوری شد.
روح الله خالقی، عبدالله دوامی را استاد برگزیده نواهای ضربی و تصنیف دانسته است. به جز محمدرضا شجریان، محمود کریمی، نصرالله ناصح پور، فرامرز پایور، رامبد صدیف، شهرام ناظری و محمدرضا لطفی هنرمندانی هستند که در آموختن ردیف‌های آوازی از محضر عبدالله دوامی بهره برده‌اند. عبدالله دوامی در بیستم دی ماه سال ۱۳۵۹ دار فانی را وداع گفت.
شجریان و استمرار و تلاشی که او را از وجود دیگر اساتید بی‌نیاز کرد
با اینکه محمدرضا شجریان از حضور اسماعیل مهرتاش، فرامرز پایور، نورعلی خان برومند و عبدالله دوامی بهره برده اما به گفته بسیاری از همنسلانش، استمرار و تلاش شخصی و خود خواسته او در یادگیری مکاتب آوازی باعث پیشرفت چشمگیر او بوده است. شجریان در ادامه فعالیت‌هایش پس از شاگردی نزد عبدالله دوامی به سال ۱۳۵۲ به همراه هنرمندانی چون محمدرضا لطفی، داوود گنجه‌ای، ناصر فرهنگ فر، حسین علیزاده وجلال ذوالفنون به عضویت مرکز حفظ و اشاعه موسیقی به سرپرستی داریوش صفوت رفت و فعالیت‌های هنری‌اش را ادامه داد.
دیدگاهتان را بنویسید