مریم سورنامهر
موسیقی ایرانیان – کوروش شیرازیان| امروز سال‌روز درگذشت زنده‌یاد استاد علی‌اصغر بهاری است؛ مردی که به گفته بسیاری از اهل‌فن سرنوشت کمانچه‌نوازی در ایران را تغییر داد و شاید باعث شد این هنر برایمان بماند تا امروز بتوانیم از نوای ساز هنرمندان تراز اول در این زمینه حظ ببریم. این هنرمند خوش‌نام را معمار کمانچه نوازی معاصر و پلی میان گذشته و امروز لقب داده‌اند. درباره ویژگی‌های نوازندگی بهاری، آرشه‌کشی مختص او و کوک سازهایش بارها و بارها سخن گفته شده است اما شاید کمتر درباره تأثیرگذاری او در ایجاد تغییر بر ساختمان این ساز حرفی زده باشند. در این ایام نوازندگان و آهنگسازان فعال در عرصه کمانچه‌نوازی و سازندگان ساز کمانچه یک دل و یک صدا از بهاری می‌گویند و برای تجلیل از مقام والای او دست‌به‌کار انجام اقداماتی هم شده‌اند. همین دیشب بود که شهرام صارمی در کنار علی‌اکبر شکارچی، مهدی آذرسینا، داوود گنجه‌ای و یکی دو نفر دیگر از کمانچه‌نوازان آیین پاسداشتی را در فضای مجازی به یاد این استاد فقید برگزار کردندکه درخور امتنان و تقدیر است. یکی از کارهای دیگر و حائز اهمیت اهالی کمانچه اما اقدامی است که مریم سورنامهر نخستین بانوی ایرانی سازنده چنگ و کمانچه نواز باتجربه انجام داده است. او که از روزهای آغازین شیوع کرونا در ایران صفحه شخصی‌اش در اینستاگرام را به نمایشگاهی مجازی برای ارائه سازهای ساخته دست خودش به مخاطبان بدل کرده است، از اول خردادماه و به بهانه یادبود استاد علی‌اصغر بهاری دو نمونه از سازهای شاخص خودش را پیش روی علاقه‌مندان قرار داده و برای کسانی که مایل‌اند این سازها را داشته باشند، ۲۰ درصد هم تخفیف در نظر گرفته تا شاید گامی در جهت پاسداشت بزرگمردِ بهاریِ کمانچه برداشته و در این اوضاع اقتصادی حمایتی هرچند اندک از نوازندگان جوان و بااستعداد کرده باشد. با او گفت‌وگویی دراین‌باره انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
*خانم سورنامهر از نگاه شما به‌عنوان کسی که درزمینه ساخت کمانچه فعالیت می‌کند، اهمیت نام استاد علی‌اصغر بهاری را باید در کجا جست‌وجو کرد؟
همان‌طور که می‌دانید، روانشاد استاد علی‌اصغر بهاری کمانچه نوازی بود که پیش از او نامی از استادان حوزه کمانچه‌نوازی سراغ نداریم. البته در دوران قاجار افرادی به‌عنوان نوازندگان دوره‌گرد کمانچه فعالیت می‌کردند که به آنها کمانچه کش می‌گفتند اما این ساز که برآمده از مناطق و نواحی مختلف ایران فرهنگی بود، در موسیقی درباری به آن معنا حضور پررنگی نداشت و همان‌طور که گفتم سازی بود ویژه دوره‌گردان. اگر بگوییم استاد بهاری کسی بود که به این ساز شخصیت داد، اغراق نکرده ایم. به قول استاد علی‌اکبر شکارچی استاد بهاری پل میان کمانچه نوازی قاجاریه با عصر جدید بود. بر همین اساس هم هست که پیش از استادان عصر جدید همچون کیهان کلهر، اردشیر کامکار، علی‌اکبر شکارچی و دیگران به‌عنوان خبرگان نوازندگی ساز کمانچه در دوره کنونی، به‌جز نام علی‌اصغر بهاری نام دیگری را نخواهیم یافت که بتوان او را در کمانچه نوازی در جایگاه استاد بزرگی دید. دستیابی به چنین جایگاهی تحمل زیادی می‌خواهد در مواجهه با مرارت‌ها و موانع موجود در مسیر. این بزرگ‌مرد عالم موسیقی برای اعتباربخشی به ساز کمانچه مصائب زیادی را به جان خرید. به نظر من صبر و استقامت استاد بهاری در مسیر فراگیری موسیقی به آن خاطر بود که از کودکی نوای خوش لحن ساز در وجودش خانه کرده بود.
*حتماً مخاطبان می‌دانند در دوره‌ای در موسیقی ایران، پیانو به‌جای سنتور و ویلن به‌جای کمانچه رایج شد و به نقل از شخص استاد بهاری ایشان هم مدتی کمانچه را زمین گذاشته و ویلن نواخت. کمانچه چند سال بعد در بحرانی‌ترین شرایط خودش قرار گرفت و کم‌کم داشت از یادها می‌رفت اما این استاد بهاری بود که با عشق و علاقه زیادی تأثیرگذارترین آدم بود در مسیر احیای کمانچه…
راستش به همین خاطر هم من تأثیری را که استاد بهاری در عرصه کمانچه نوازی در ایران داشت، در زندگی ایشان به‌عنوان یک نقطه مهم و البته در اولویت می‌بینم. در آن سال‌ها استاد بهاری از سوی مدیران وقت رادیو برای فعالیت، دعوت می‌شود و همان رسانه سکویی می‌شود تا کمانچه با آرشه هایی که بهاری به سیم‌های ساز می‌کشد، از پایین‌ترین سطح در میان سازهای ایرانی، خودش را به عرش موسیقی برساند و امروز کار به‌جایی برسد که بخش مهمی از ستاره‌های ایرانی در عالم موسیقی در سطح جهان کمانچه نوازان باشند. البته اغلب فعالان عرصه موسیقی در جریان سختی‌ها و مرارت‌هایی که استاد بهاری حتی تا پایان عمر با آن دست‌به‌گریبان بود، هستند اما به گمان من شاید یک سو شناخت حوزه اثرگذاری علی‌اصغر بهاری در مسیر تثبیت جایگاه کمانچه در موسیقی ایرانی و از سوی دیگر او در مسیر پیش برد موسیقی ردیف-دستگاهی بتواند ما را متوجه بخشی از دلایل ویژه بودن این شخصیت در تاریخ موسیقی ایران کند. آقای بهاری اولین کسی بود که در تلویزیون ملی ایران برنامه تک‌نوازی کمانچه اجرا کرد و بعدها در کشورهای مختلف هم به اجرای کنسرت پرداخت.
*از ایشان به‌عنوان یکی از شخصیت‌های اثرگذار در ایجاد تغییر در ساختمان کمانچه هم یاد می‌کنند. آیا شما از معلم خودتان استاد بیاض امیرعطایی نقل‌قولی دراین‌باره شنیده‌اید؟
اتفاقاً در طول سالهایی که من در محضر استاد امیرعطایی به فراگیری هنر سازسازی مشغول بودم، بارها و بارها ماجراهایی را درباره علی‌اصغر بهاری نقل کرد. اصلاً استاد امیرعطایی همیشه می‌گوید که اولین انگیزه‌اش برای کار کردن روی ساز کمانچه، استاد بهاری بود. یک بار تعریف می‌کرد که حوالی سال ۵۲ در جشنواره‌ای در یکی از شهرهای ایران حضور پیدا کرد و آنجا همه سازها پشت‌باز بود و تنها یک کمانچه پشت بسته وجود داشت که آن‌هم ساز استاد بهاری بود. استاد امیرعطایی در آن سفر با خودش می‌گوید چرا باید تعداد سازهای پشت بسته ما فقط یک عدد باشد. در ادامه هم صحبت‌هایی را با استاد بهاری و استاد قنبری مهر انجام می‌دهد برای ساخت کمانچه‌هایی با کاسه‌های چندتکه و البته به شیوه امروزی. البته ساز استاد بهاری هم یک تکه بود منتها این ساز که به کرمخانی مشهور است با تکه‌های استخوان و چوب تزیین شده است. استاد امیرعطایی می‌گفت در محضر استاد بهاری حاضر شده بود تا با اجازه شخص ایشان از آن ساز الگوبرداری کند. در ادامه بارها و بارها بر اساس همان الگو کاسه‌هایی می‌سازد و آن کاسه‌ها را یکی‌یکی به محضر زنده یاد بهاری می‌برد تا پیشنهادهای خودش را برای بهتر شدن کار بدهد. امروز من با توجه به بیان این ماجرا از سوی استادم گمان می‌کنم بعد از او باید راهنمایی‌های استاد بهاری را به‌عنوان فاکتوری مهم در تغییر و تکامل اصولی و دقیق ساز کمانچه در طول چند دهه گذشته به‌حساب بیاوریم.
*نکته جالبی که می‌شود با استناد به تصاویر و البته فیلم‌های اندکی که از اجرای استاد بهاری به جا مانده، فهمید این است که کمانچه استاد بهاری هم در مقایسه با ساز سایر نوازندگان تفاوت‌های بنیادین داشت. از نظر فنی شما این تفاوت را تأیید می‌کنید؟
بله. به روایتی آن ساز مربوط به دوره زندیه است و با توجه به سابقه طولانی‌مدت خانواده مادری استاد بهاری در زمینه نوازندگی کمانچه آن ساز از آن طریق به ایشان می‌رسد. با بررسی رفتار استاد بهاری در مسیر اصلاح ساختمان ساز کمانچه ازجمله افزودن یک سیم به کمانچه‌های سه سیمه به نظر می‌رسد برای این شخصیت بزرگ نه تنها نوازندگی کمانچه و صدادهی ساز بلکه ساختمان ساز هم حائز اهمیت بوده است. استاد بهاری ساز را به خوبی می‌شناخته و می‌دانسته تغییراتی که روی آن ایجاد می‌کرد چه تأثیری در خروجی صوتی آن داشته است.
*ظاهراً شما هم به همین مناسبت برنامه‌ای را پیش‌بینی کرده‌اید و عملاً از امروز انجامش می‌دهید. درست است؟
راستش من احساس می‌کنم همه ما به‌عنوان میراث دار گذشتگان در قبال شخصیت‌های مهم و اثرگذار تاریخ در عرصه‌های گوناگون مسئولیت داریم. البته چقدر خوب است تا زمانی که بزرگانی همچون استاد بهاری در میانمان هستند قدرشان را بدانیم و از آنان تجلیل کنیم اما مناسبت‌هایی مثل امروز برای یادآوری خدماتی که این موسیقیدان فقید در حق موسیقی ایران و ساز کمانچه داشته، می‌تواند کارساز باشد و در عمل در روح و جان ما به‌عنوان نسل امروز تأثیر بگذارد. این نکته را هم باید بگویم که من خودم را کوچک‌ترین عضو از اعضای خانواده هنر در ایران می‌دانم. همان‌طور که می‌دانید بعد از شیوع ویروس کرونا عملاً فعالیت‌های اقتصادی در عرصه‌های مختلف در کشور تحت‌الشعاع قرار گرفت و حرفه سازسازی هم یکی از مشاغلی بود که در این ایام، دچار مشکل شد. من اما از چند ماه قبل تمرکزم را روی فضای مجازی گذاشته‌ام و خوشبختانه در مدت کوتاهی توانسته‌ام تعداد قابل قبولی مخاطب را به سمت صفحه خودم در اینستاگرام بکشانم. عملاً در این چندماه نمایشگاهی مجازی را در این فضا راه انداخته‌ام و سازوکاری را فراهم کرده‌ام تا طی آن مراجعین به صفحه من امکان دیدن انواع سازها را داشته باشند و هرکدام از آن سازها را که تمایل دارند، برایشان آماده کنم و به آنها ارائه بدهم. برای بزرگداشت استاد بهاری هم کاری در حد وسع خودم را در نظر گرفته‌ام. انجام دادنش را از ابتدای خردادماه آغاز کرده ام. در این چند روزه به بهانه یادمان استاد علی اصغر بهاری تخفیفی بیست درصدی را روی دو نمونه از کمانچه های ساخته دست خودم قرار داده‌ام تا شاید شرایط اندکی برای نوازندگان جوان و البته بدون پشتوانه مالی، فراهم شود تا بتوانند به بهایی کمتر سازی زیبا و با کیفیت را در دست بگیرند. این تخفیف‌ها تا چند روز آینده ادامه خواهد داشت.
دیدگاهتان را بنویسید