گفت و گوی «موسیقی ایرانیان» با «فرهاد فخرالدینی» درباره کتاب تازه­ اش

استاد فرهاد فخرالدینی

موسیقی ایرانیان – رضا نامجو: «فرهاد فخرالدینی» معمار ارکستر ملی در دوره اصلاحات و رهبر سابق این ارکستر در نمایشگاه کتاب امسال با کتابی تحت عنوان «هارمونی موسیقی ایرانی» حضور داشت. این کتاب که از سوی انتشارات معین به مرحله انتشار رسیده تلاشی است برای ارائه هارمونی منحصر به فرد موسیقی ایرانی. فخرالدینی که در دولت قبل از سمت خود در ارکستر موسیقی ملی استعفا داده بود، این استعفا را سبب خیر می­داند و در این باره می­گوید: «در فرصتی که به این خاطر به دست آورده بودم، هم کتاب «تجزیه و تحلیل ردیف موسیقی ایرانی» را نوشتم و هم «هارمونی موسیقی ایرانی» را تألیف کردم. از سوی دیگر فرصت کردم کتاب «فرم و آفرینش در موسیقی ایران» را هم بنویسم مطالب دیگری چون خاطراتم را هم در این فرصت منتشر کردم…». این کتاب هم زیر چاپ است و به زودی روانه بازار خواهد شد. البته امروز فخرالدینی دوباره چوب رهبری ارکستر ملی را به دست گرفته و به سختی مشغول کار با ارکستر است. در این فرصت «موسیقی ایرانیان» با «فرهاد فخرالدینی» درباره جدیدترین کتابش، «هارمونی موسیقی ایرانی» گفت­گویی انجام داده که در ادامه می‌توانید دنبال کنید.

*چطور شد که اقدام به تألیف کتاب هارمونی موسیقی ایرانی کردید؟
من حدود ۵۰ سال است معلم هارمونی موسیقی ایرانی هستم. هم در هنرستان عالی موسیقی ملی و هم در هنرکده موسیقی ملی و البته در دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد و حتی در منزل این رشته را تدریس کردم. در ضمن تدریس و آهنگسازی متوجه نکاتی شدم. دریافتم موسیقی ایرانی دارای هارمونی مختص به خود است.

*منظورتان از هارمونی که موسیقی ایرانی دارد و مختص به خود این موسیقی است، چیست؟
ببیند! گرایشات نت­های مقامات موسیقی ایرانی نسبت به گرایشات موسیقی تعدیل­ شده اروپایی تفاوت دارد. در موسیقی ایرانی گرایشات و تمایلات نت­ها سمت و سوی خاص خودشان را دارند. حال آنکه در موسیقی اروپایی وضع ثابت است و حرکات تونالیته­ ها و مقام­ها به سوی نت­های دیگر به صورت کامل تعریف شده است. به عبارت دیگر شکلش معین و مشخص است. در موسیقی ایرانی اما در هر مقامی این شکل متفاوت است. از همین روست که معتقد بودم موسیقی ایرانی هارمونی دیگری لازم دارد که بر اساس تمایلات و گرایشاتی که از آن سخن گفتم به سوی نت­های جاذب که به نام نت­های شاهد و تونیک معروف هستند متمایل شود. چون سالیان سال معلم این رشته بودم و در زمینه موسیقی ایرانی هم اطلاعاتی داشتم (سال­های متمادی تجزیه و تحلیل ردیف موسیقی ایرانی تدریس کردم) این آگاهی را داشتم که موسیقی ایرانی باید از چه هارمونی بهره مند باشد و این هارمونی چه وضعی باید داشته باشد.

*جرقه تألیف این کتاب از چه زمانی در ذهن شما زده شد؟
از همان روزهای ابتدایی تدریس. بدون داشتن کتابی در این زمینه سر کلاس درس این مقوله را تدریس می­کردم. هنرجویانم همواره تمایل داشتند برای چاپ این موضوعات اقدامی انجام دهم. کناره گیری که از ارکستر موسیقی ملی کردم سبب خیر شد چون در فرصتی که به این خاطر به دست آورده بودم، هم تجزیه و تحلیل ردیف موسیقی ایرانی را منتشر کردم و هم هارمونی موسیقی ایرانی. از سوی دیگر فرصت کردم کتاب «فرم و آفرینش در موسیقی ایران» را هم تألیف کنم. این کتاب هم زیر چاپ است و به زودی روانه بازار خواهد شد. مطالب دیگری چون خاطراتم را هم در این فرصت منتشر کردم. هنوز هم مطالبی هست که مشتاقم در موقع خودش منتشر شوند و درباره­شان توضیح دهم. همانطور که می­دانید درجه گام‌های مقامات موجود در موسیقی ایرانی، با هم متفاوت هستند. این ارزش‌ها ایجاب می‌کند ما راه‌های دیگری برای هارمونی متناسب با موسیقی ایرانی جستجو کنیم. بیشتر کارهای من در زندگی‌ام بر این اساس بوده یعنی ضمن آنکه شخصاً به تدریس هارمونی موسیقی کلاسیک پرداخته‌ام و یکی از مدرسینی هستم که بیش از ۵۰ سال در این رشته سابقه فعالیت دارم، در مورد کارهای خودم از نوعی هارمونی خاص استفاده می‌کردم. حیفم آمد دیدگاه‌های شخصی‌ام را در این زمینه به صورت کتاب منتشر نکنم. در نتیجه بر اساس گرایشات و تمایلاتی که در نت‌های موسیقی ایرانی است و به علاوه جاذبه‌هایی که نت‌های مهم موسیقی ایرانی (مثل نت شاهد و نت پایه (تونیک)) دارند، باعث شد این هارمونی با توجه به این موارد نوشته شود.

استاد فرهاد فخرالدینی

*در صورت امکان درباره نحوه استفاده از کتاب هم توضیح دهید. از سوی دیگر بگویید کتاب شما از چه قسمت­هایی تشکیل شده است؟
کسی که می­خواهد این کتاب را بخواند از قبل باید اطلاعاتی در زمینه موسیقی ایرانی و هم در زمینه هارمونی داشته باشد. به طور کلی برای قابل استفاده بودن کتاب برای هنرجویان به این ترتیب عمل کرده ام: خلاصه ای از آکوردهای سه صدایی را تعریف کرده ام، آکوردهای سه صدایی دیگری که با فواصل موسیقی ایرانی به کار می­روند، حالات­ این آکوردها، وسعتی که صدای انسان دارد، آکوردهای چهارصدایی و آکوردهای هفتم را نیز تعریف کرده­ام. آکوردهای هفتم و نهم را هم توضیح داده­ ام. تمام این آکوردها هم به حالت پایگی به کار رفته­ اند و هم به فرم معکوس. تمام این موارد در کتاب مذبور تاکید شده است. علاوه بر این آکوردهایی با فواصل چهارم و فواصل پنجم که به نام «کوراتال» و «کوئینتال» معروف هستند، در دنیا متداول هستند و در موسیقی ایرانی هم به خوبی جواب می­دهند. در این کتاب درباره این آکوردها که اتفاقاً با ذات موسیقی ایرانی سازگاری بیشتری دارند هم صحبت کرده ­ام. این موضوعات به تفصیل شرح داده می­شود و بعد می­رسیم به حرکات مختلفی که در هارمونی وجود دارد و درباره تغییر وضعیت­ها و حالاتی که آکورد می­تواند به خود بگیرد، بحث می­شود. در ادامه وقتی از مبحث آکورد خارج می­شویم، می­رسیم به هارمونی مدها یا مقام­های موسیقی ایران. این موضوع را با دستگاه همایون شروع می­کنیم، دستگاه شور و متعلقات آن مثل ابوعطا، دشتی، بیات ترک و افشاری تشریح می­شود، در ادامه به مقام ماهور می­رسیم. در مقام ماهور هم جزئیاتی وجود دارد که خاص موسیقی ایران است. در ادامه به دستگاه و مقام سه­ گاه می­رسیم و گوشه­ های آنها را تشریح می­کنیم و چند صدایی شدن آنها را هم مورد بررسی قرار می­دهیم. در فصل هشتم کتاب «هارمونی موسیقی ایرانی» وارد دستگاه چهارگاه می­شویم. این بخش تا حدودی مفصل تر از بقیه بخش­های کتاب است زیرا چهارگاه هارمونی پیشرفته و قوی دنیا را در خود دارد. دستگاه و مقام نوا که هارمونی در آن خوب و شیرین جواب می­دهد. موسیقی سربداران را که من ساخته­ ام در همین مقام نوا است. مثال­های مختلفی از کارهای خودم در هر یک از بخش­های مختلف این کتاب به کار برده شده تا درک موضوع را ساده ­تر کند. همه این موارد تجزیه و تحلیل شده­ اند. آخرین دستگاهی هم که در این کتاب مورد استفاده قرار گرفته راست­ پنچگاه است. و مطلبی که بسیار حائز اهمیت است مودلاسیون یا مدگردی در موسیقی ایرانی است.

این بحث تاریخچه بسیار شکوهنمندی در ایران دارد. این یک رسم موسیقایی خوب است که از گذشته موسیقی ایران از مدی به مد دیگر و از مایه­ ای به مایه دیگر وجود داشته است. در این مبحث به پرسش پاسخ داده می­شود که چگونه می­توان موسیقی را از مدی به مد دیگر و از مقامی به مقام دیگر تغییر داد.

*به نظر شما کسی که می­خواهد دست به کار نوشتن هارمونی در موسیقی ایرانی شود باید چه پیش زمینه هایی برای این کار داشته باشد؟
هارمونی یک علم و حتی یک رشته تخصصی است بنابراین چنین فردی هم باید هارمونی را بشناسد و هم موسیقی ایرانی را بشناسد.

*در صورت امکان در پایان این گفت­گو درباره کتاب دیگرتان، «فرم و آفرینش در موسیقی ایران» هم صحبت کنید…
«فرم و آفرینش در موسیقی ایران» مجموعه‌ای است از مقالات علمی که نوشته‌ام. یکی از مقالات مهم این کار فرم و آفرینش در موسیقی ایران نام دارد و نام کتاب هم از عنوان همین مقاله انتخاب شده است. یکی از مطالب مهم این کتاب، همان «فرم و آفرینش در موسیقی ایرانی» است که حاوی مثال‌های زیادی خواهد بود. نکته دیگر در مورد همبستگی و ارتباط هنرها بایکدیگر است. مانند ارتباطی که بین شعر و موسیقی، معماری و موسیقی، فرش با موسیقی (این مقوله موضوع سخنرانی من در دانشکده معماری دانشگاه یزد بود که بر روی آن بسیار کارکرده‌ام) وجود دارد. یک سری مطالب هم در مورد تحقیقاتی است که به قلم خودم نوشته شده است. مانند تحقیقاتی که در زمینه کشف آهنگ عبدالقادر مراغی انجام داده‌ام. روی این آهنگ چندین سال کار شده بود اما هیچ کس موفق به کشف آن نشده بود. من با پیدا کردن رمز کار عبدالقادر مراغی هرچه از کارهای او در کتاب‌هایش موجود بود را به خط نت امروزی در آوردم که در چندین مقاله به چاپ رسیده اما ترجیح دادم در مجموعه مقالاتم هم آن‌ها را بیاورم.