زنده یاد استاد پرویز یاحقی
موسیقی ایرانیان: استاد پرویز یاحقی، نوازنده ویولون و آهنگساز، ۱۳ بهمن ۱۳۸۵ در آپارتمانش واقع در تهران، خیابان آفریقا، کوچه نیلوفر، آخرین وداع را با زندگی به انجام رساند. هنگام مرگ در خانه، تنها بود. سی ساعت بعد از واپسین نفس، دو تن از دوستانش که از غیبت او نگران شده بودند، به خانه او آمدند. همسایه گفته بود که دو روز است از منزل آقای یاحقی صدای ساز نمی آید. حفاظ آهنی درب آپارتمان باز بود و نشان می داد که صاحب خانه در سفر نیست و در منزل است. دوستان بالاخره درب ضخیم چوبی را شکستند و صاحبخانه را در منزل پیدا کردند، در حالی که به سفر ابدی رفته بود. علت مرگ، ایست قلبی اعلام شد. فشار خون او هنگام ایست قلبی در حدود یک برآورد شده بود. ظهر جمعه، خبر از طریق SMS و تلفن مثل برق در شهر پیچید و این آخرین غافلگیری پرویز یاحقی در جامعه بود. او که هنگام مرگ هفتاد و یک سال داشت، شصت و سه سال پیش در اولین اجرایش از ایستگاه بی سیم رادیو تهران، در هشت سالگی از چنان کیفیت هنری مؤثری برخوردار بود که مردم گمان کردند استاد حسین یاحقی است که می نوازد. این اولین غافلگیری پرویز یاحقی در جامعه بود و طی این شصت و سه سال، مردم با ساز او زیستند، گریستند، عاشقی کردند و خاطره اندوختند. می توان گفت که بعد از استاد ابوالحسن صبا، در پنجاه سال گذشته، چهره ای تأثیرگذارتر از او در زمینه ویولون نوازی ایرانی وجود نداشته است و یاحقی، گذشته از نبوغ ذاتی در موسیقی، از هوش جامع و استعدادهای شگفت آوری برخوردار بود که به زندگی و شخصیت او جنبه ای جذاب و افسانه ای می داد. مرگ او حادثه ای بود که روان دوستدارانش را تکان داد و اندوه فقدان او به سادگی از یاد رفتنی نیست.
با مرگ پرویز یاحقی، یکی از مهمترین ستون های موسیقی شهری ایران و برنامه گلها فرو ریخت. اکنون از بزرگان آن دوره، تنی چند بیشتر باقی نمانده اند.
شیوه نوازندگی پرویز یاحقی خواستاران و مقلدانی بیش از حد و شمار داشته، دارد و خواهد داشت، در واقع به جای این که بپرسیم چه کسی مثل یاحقی می نوازد باید بگوییم که چه کسی به قصد و به اراده، تصمیم می گیرد که مثل یاحقی ننوازد، چرا که خروج از فضای تأثیر او برای نوازنده ویولون ایرانی، دشوار است.
پرویز یاحقی شخصیتی داشت که در اصطلاح متداول امروزه به آن کاریزماتیک می گویند. شخصیت اجتماعی او و صدای دلکش ویولونش، افسانه شخصی او را در این شصت سال ساختند.
نیمی از این شصت سال، یعنی نوجوانی و جوانی او، در منازل و محافل بی حد و شمار دوستان و آشنایان و علاقه مندانش گذشت (تعداد ارتباطات او نیز مثل همه عوامل دیگر زندگی اش، حیرت آور بود). نیم دیگر آن، که از حدود سالهای ۵۶-۱۳۵۵ شروع شده بود، آرام آرام به انزوا و گوشه گیری گذشت و تنهایی او در ده سال آخر عمرش، به نهایت رسید. یاحقی برای تمام مردم، از عوام تا هنرمندان، غیرقابل دسترس شد و تنها افراد انگشت شماری به حریم او راه داشتند و ضربه های روزگار، ریشه های ارتباط او با زندگی را به تدریج بریده بود و تنها علاقه و عشق به موسیقی و نوازندگی باقی مانده بود که با فاجعه تصادف اتومبیل، رشته آن هم قطع شد و پرویز یاحقی بعد از این که توانایی سابق را از دست داد، با خویشتنداری و وقار و البته با تحمل و درد و رنج بسیار، صدای پای مرگ را پذیرفت. اگر چه همه عمر هراس عجیبی از مرگ داشت.
پرویز یاحقی تا حدود ۲۲ سالگی در ارکسترهای مختلفی ساز زد. از جمله در ارکستر مجید وفادار، ویولونیست صاحب سبک و آهنگساز نابغه، که می گویند در همان ارکستر با داریوش رفیعی آشنا شد و دوره کوتاه چند ساله ای را با همدیگر جوانی کردند. از سال ۱۳۳۵ به طور رسمی و جدی آهنگسازی را برای رادیو تهران، که به تازگی سازمان شده بود، شروع کرد و در یک مقطع هشت ساله، تعدادی از شنیدنی ترین آهنگ-ترانه های خود را با همکاری دوست شاعرش بیژن ترقی (و البته افراد دیگر) آفرید. این آثار از نیروی جدایی و روحیه عاشقانه پرشوری حکایت می کنند و همطراز با شاهکارهای دیگر سازندگان آهنگ-ترانه در سالهای ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰، در خاطره ها باقی مانده اند: بیداد زمان، می زده شب، من اسیر دام توأم، نسیم فروردین، بعد از آن شب بی خبری! و ای امید دل من کجایی . او این آهنگ- ترانه ای امید دل من… را در هجده سالگی ساخت (همراه کلام اسماعیل نواب صفا) و بعد از تأثیر دایی جان حسین، آن را در رادیو با ارکستری اجرا کرد که استاد ابوالحسن صبا رهبر آن بود، صبا به او تکلیف کرد که ویولون اول ارکستر را پرویز یاحقی جوان بنوازد و این افتخاری بود که نصیب کسی نشده بود. یاحقی در ۲۲ سالگی همان نام و آوازه ای را یافت که آهنگسازان هم دوره او با پنج الی بیست سال سن افزونتر از او یافته بودند. علی تجویدی، مهدی خالدی، همایون خرم، حبیب الله بدیعی و جواد معروفی از جمله این نام آوران بودند. زیباترین و ماندگارترین آهنگ-ترانه های پرویز یاحقی نیز در همان مقطع زمانی، تا آستانه سی سالگی او خلق شد و آهنگ هایی که بعد از سالهای ۱۳۴۴ – ۱۳۴۵ ساخت، اختلاف روحیه و تفاوت کیفیت را به طرز آشکاری نشان می دهند و کمتر از آنها در خاطره ها مانده اند، اگر چه آنها نیز از نغمه های لطیف و فرازوفرودهای دلنشین بهره مندند.
در ویولون نوازی نیز پرویز یاحقی در یک رویه ثابت باقی نماند. این از شخصیت خلاق و بی قرار او برمی خاست. وفور و فوران خلاقیت به چنین افرادی، اجازه تعلیم و تعلم و تمرین مرتب را نمی دهد و این خصوصیت آنهاست. دوره آموزش او نزد حسین خان یاحقی، طولانی نبود و نزد ابوالحسن صبا هم بیشتر همکاری بود تا شاگردی و شنیده نشده که او نزد استاد دیگری، به شاگردی نشسته باشد. کسی از او تمرین مرتب نیز ندید، همیشه آماده نواختن بود و هیچ گاه نواختنش خالی از کیفیت و تأثیر نبود. ذهن حاضر و پویا و بسیار قوی داشت و انگشتان بلند و استخوانی اش در آمادگی و هماهنگی با مغز و اعصابش بودند، هیچ گاه در عمرش به جز مواقعی که در رادیو برنامه با خواننده و ارکستر داشت، نمی دانست که چه خواهد زد، ولی وقتی ویولون و آرشه را به دست می گرفت، صدایی گرم و نغمه هایی شیرین از ساز بیرون می کشید که گاه جمله هایی بدیع و آناتی غافلگیر کننده را به گوش می رساند. نوازندگی او هیچ وقت بی تنوع نبود و این کیفیت را او با وجود کاستی هایی در تعلیم موسیقی و با وجود خود-ویرانگری های مشهور عام و خاصش، تا سنین آخر عمر حفظ کرد. هنر اصلی پرویز یاحقی در بداهه نوازی به شیوه خاص خودش بود. بدون این که از قبل، درگیر متن آماده و از پیش حاضر شده ای باشد، خود را آماده اجرای آن رویدادی می کرد که در یک لحظه خاص، درون او اتفاق می افتاد، صد ها هزار نفر از مشتاقان ساز او نیز شیفته همین سحاری ها و شگفت آفرینی های او بودند.
با چنین شخصیتی، نه امکان کار اداری برای او در رادیو وجود داشت نه می توانست معلمی و آموزگاری کند. اطلاق عنوان معلمی برای او بی معناست اگر چه مقلدان بسیاری دارد. می گویند داوود پیرنیا برای او هرگونه قید و بند و تشریفات و موانع اداری را برای ورود و خروج او (هر ساعت که بخواهد) در رادیو، حذف کرده و استودیویی شبانه روزی برای ورود خلاق الساعه آقای یاحقی مهیا کرده بود تا هر وقت حالی داشته باشد، بیاید و بنوازد و ضبط شود و به یادگار بماند، یاحقی به این درایت و شعور نیاز داشت تا بتواند شاهکارهای خود را خلق کند و همیشه او را پیرنیا به عنوان شخصیتی بی مانند یاد می کرد در سالهای بعد از انقلاب. چنین امکانی را در منزلش درست کرد. دوستان و حامیانش برای او پیشرفته ترین دستگاهها و وسایل را از خارج آوردند و برایش شرایطی را مهیا کردند که با خیال راحت بتواند آنچه را که غیرمنتظره در شبانه روز به او الهام می شود را آزادانه و با کیفیت عالی ضبط کند. ناگفته نماند که پرویز یاحقی، در شناخت دستگاه های صوتی و فن ضبط صحیح استعداد قابل توجهی داشت و از این نظر هم بین موسیقیدان های ایرانی، شاخص بود پرویز یاحقی در ماه های آخر عمر، امتیاز نشر تمام آثارش را به ناشر جوان و پیگیری بخشید که بی ریا با او رفتار کرده بود. برخورد او اثر عمیقی در پرویز یاحقی به جا گذاشته و او را قابل اعتماد یافته بود و در واپسین سالهای انزوا، بیش از همه بیژن فرازی (شوهر خواهر یاحقی و از معتبرترین کارشناسان حوزه برنامه های گلها)، دکتر جهانشاه برومند (نوازنده شهیر ویولون) و… بابک بختیاری (نوازنده جوان و از شیفتگان پرشور یاحقی) بودند که احوال او را رسیدگی می کردند و انتشار مرتب و آبرومند آثار پرویز یاحقی با نظارت و مشاورت این افراد است که تحقق درستی خواهد یافت.
شنبه چهاردهم بهمن، در محوطه سرد و خاکستری پشت تالار وحدت، جمعیتی نه در حد و شمار دوستداران هنر او، گرد آمده بودند، همه سوگوار و بهت زده، گویی کسی مرگ پرویز یاحقی را باور نداشت، محمدرضا شجریان از او با مهر و احترام یاد کرد و پری زنگنه جمله زیبایی گفت: ویولونش را با خودش به خاک بسپارید چون هیچ کس دیگری نمی تواند آن را مثل خود پرویز بنوازد. قاسم رفعتی، به رهی دیدم برگ خزان را در آن سرمای زمستان با دردی در گلو و فریادی در اوج خواند. باقی مانده پیکر پرویز را به خاک سپردند و فیلم ها نشان می دهد که در بهشت زهرا، حتی به اندازه نصف جمعیت حاضر در تالار وحدت هم به تودیع هنرمند محبوب نیامده بودند.
ساز خاموش
استعداد موسیقی در خانواده یاحقی ها موروثی بود، کمتر کسی بود که استعداد و حداقل علاقه به موسیقی نداشته باشد، پرویز از طرف مادرش با خانواده یاحقی ها نسبت داشت. نام خانوادگی او صدیقی پارسی و فرزند یک دیپلمات بود که گاه به مأموریت های خارج از کشور نیز می رفت. شغلی که در هفتاد سال پیش، از مشاغل سطح بالا در اجتماع شناخته می شد. پدرش با موسیقی نواختن پسرش موافق نبود و علاقه او را به شدت سرکوب می کرد. جنب و جوش کودکانه او را محدود می ساخت و سازهایش را که با مشقت زیادی به دست می آمدند، می شکست. زندگی بی سروسامان و انباشته از خشونت پدرسالاری در دوره کودکی او، لطمه هایی به روح و روان او وارد کرد که تا آخر عمر هم بهبود نیافت و شاید تمام حرکت های خود- ویرانگرانه ای که در سراسر عمر انجام داد و با همان ها شهره عام و خاص شد، واکنشی جبرانی بود برای تسکین فاجعه دوره کودکی اش و فاجعه هایی که در سالهای جوانی، میانسالی و پیری، یکی بعد از دیگری به سراغش آمدند، هوش فراوان و انرژی سرشارش، درک او را از تراژدی زندگی بالا برد و از همان کودکی، فهمید که جز موسیقی، پناهگاهی ندارد. در مقابل خشونت محیط زندگی خانه پدری، مهربانی و رأفت محیط زندگی خانه دایی جان حسین – یا همان استاد حسین یاحقی هنرمند مشهور زمانه- پناهگاه او شد. حسین خان یاحقی هر چه داشت به خواهرزاده بااستعدادش بخشید. معلومات موسیقی، معاشرت با انسانهای بزرگ و هنرمند، درک روحیات لطیف و روحانیت شخصی در هنر، امکان مطرح شدن در تنها رسانه قدرتمند دوران (یعنی رادیوی تهران، یا یک ایستگاه منحصر به فرد که فرد صاحب اقبال را می توانست مشهور کند) و بالاخره، نام خانوادگی یاحقی را که پانزده سال قبل از تولد پرویز، در جامعه، آوازه و اعتبار داشت. ناگفته نماند که تشویق ها و سفارش های استاد ابوالحسن صبا به دوستش استاد حسین یاحقی در باره پرورش استعداد خارق العاده پرویز، در آینده او تأثیر بسزا داشت و خاطره ای عمیق و پر از حرمت گذاری در ذهن پرویز یاحقی تا آخر عمرش باقی گذاشته بود.
سیدعلیرضا میرعلی نقی (این یادداشت در روزنامه همشهری چاپ سال ۸۵ منتشر شده است که به مناسبت هفتمین سالروز درگذشت استاد یاحقی، موسیقی ایرانیان آن را بازنشر کرد.)
دیدگاهتان را بنویسید