هوشنگ سامانی: تا چند دهه پیش، شکلی از شعر و ترانه تحت عنوان بحر طویل عموما در موسیقی عامه‌پسند ایرانی رواج ملموسی داشت که با دگرگونی سیاسی در سال ۵۷، کم‌کم به فراموشی سپرده شد و تنها بخش کلامی‌اش جسته‌گریخته به حیات خود ادامه داد. بحر طویل نوعی شعر فارسی با چارچوب سنتی است که آزادی عمل زیادی به سراینده می‌دهد تا مفاهیم مورد نظرش را در حجم دلخواهی از واژه‌ها بیان کند. این قالب شعری از دوره صفویه شکل گرفت و در ابتدا جنبه کاملا رسمی و جدی و محتوایی مذهبی یا عرفانی داشت. ولی از دوره مشروطیت به بعد، رنگ و بوی طنز پیرامون مسایل اجتماعی، سیاسی و گاه عاشقانه به خود گرفت و در نمایش‌های سیاه‌بازی هم رخنه کرد. از جمله نمونه‌ای با مطلع: «سال امسال اگر سال فرنگی، عوضش مردم این ملک عجم، دور ز هر غصه و غم، خرم و سرشاد، کند یاد خدا را.»
در سال‌های اخیر زنده‌یاد استاد ابوالقاسم حالت برجسته‌ترین سراینده این‌گونه اشعار بودند. بخشی از بحر طویل بسیار زیبای «عمو نوروز» او را در اینجا می‌خوانید: عده‌ای نیز از آن پیش که تحویل شود سال نو، افتند در اندیشه سیر و سفر و گردش و خیزند و گریزند ز شهر خود و رو جانب شهر دگر آرند و شتابند به قزوین و به گیلان و به نوشهر و به گرگان و به تبریز و به زنجان و به قوچان و فریمان و به سمنان و به یزد و قم و کاشان و به کرمان و صفاهان و خراسان و بروجرد و لرستان و به تبریز و به نیزیز و به ترشیز و به هر شهر و به هر قریه که یک هفته در آن جای بمانند و بسی کام برانند و بر آنند که هم خوش گذرانند و هم آخر برهانند گریبان خود از خرج پذیرایی نوروز و گرفتاری سال نو و بر دوش نگیرند چنین بار‌گران را. بحر طویل همانند اشعار کلاسیک ایران، مصرع‌های مساوی ندارد. مصرع‌های آن هم دارای قافیه پایانی هستند و هم قافیه میانی. غالبا از تکرار تعداد نامحدودی رکن فعلاتن پدید می‌آید. در چند سال اخیر با نفوذ گسترده موسیقی رپ در ایران، برخی بر این باورند که بحر طویل، رپ فارسی است! اما پیشینه تاریخی و فرهنگی این‌گونه ملی و تفاوت‌های ساختاری زبان فارسی با زبان انگلیسی، چنین تشابه و مقایسه‌ای را تایید نمی‌کند. از نظر ریتم موسیقی نیز، رپ انگلیسی به میزان‌بندی‌های دوچهارم وابسته است. در حالی که بحر طویل فارسی منحصرا در ریتم شش‌هشتم کاملا ایرانی جاری می‌شود. بحر طویل، ظرفیت‌های جالب توجهی دارد که امروز هم می‌تواند در خدمت موسیقی ایران قرار گیرد. به ویژه آنکه این الگوی ملی تاکنون در اشکال طنز و جدی به‌خوبی توانسته قابلیت‌های خود را نشان دهد. بنابراین بازگشتی دوباره و البته حساب‌شده به چنین قالبی از شعر و ترانه می‌تواند، روح جدیدی به کالبد موسیقی دستگاهی، عامیانه و مذهبی امروز ایران بدمد. چنانکه پیشتر آمد، بحر طویل در ابتدا، صبغه‌ای مذهبی و عرفانی داشت. به همین دلیل نمونه‌های زیادی پیرامون بزرگان مذهبی و به‌ویژه حادثه عاشورا سروده شد. از شاخص‌ترین آنها می‌توان به بحر طویلی با عنوان «خطبه حضرت زینب در کوفه» اشاره کرد. بخشی از این بحر طویل را بخوانید: کوفه شهری است پر از فتنه و آشوب و بلا، صحنه‌ای از کرب و بلا، خلق ز اطراف و ز اکناف روان گشته سوی شهر، گروهی به جگرسوز و گروهی به بصر اشک و گروهی ز خوارج همه خشنود، ز خشم احد قادر معبود، همه منتظر عترت پیغمبر اسلام(ص)، به کوفه شده اعلام که از جور و جفا و ستم و گردش ایام، رسیدند به آیین اسارت حرم‌الله به عز و شرف و جاه، به اشک و شرر و آه ستادند و گشودند همه چشم تماشا، که ببینند اسیران شه کرب و بلا را.
دیدگاهتان را بنویسید