توضیحاتی در مورد کتاب: حبیب سماعی (۱۳۲۵-۱۲۸۰) آخرین چهره برآمده از مکتب سنتورنوازی دوره قاجار، موسوم به مکتب محمدصادق‌خانی است که ازنظر مطالب و شیوه اجرا متمایز از سایر مکاتب موسیقی قاجار (چون مکتب تارنوازی علی‌اکبر فراهانی) محسوب می‌شود. پایه‌های سنتورنوازی کلاسیک ایران در قرن حاضر بر تکنیک حبیب سماعی استوار است و او را می‌توان پدر سنتورنوازی کلاسیک ایران در قرن حاضر دانست. کمبود اطلاعات تاریخی و مستندات صوتی، کیفیت زندگی و نوازندگی این موسیقیدان را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. مؤلف کتاب حاضر با چند سال تحقیق کتابخانه‌ای گسترده و همچنین یافتن شاگردان در قید حیات او و بازماندگان شاگردان درگذشته او در داخل و خارج از ایران اطلاعات تاریخی و فنی بسیاری را درباره زندگی و نوازندگی حبیب سماعی و شاگردان او-که چون حلقه‌ای مفقوده در سنتورنوازی معاصر ایران به‌شمار می‌روند-گردآورده و تحلیل کرده است. این کتاب می‌کوشد با ارائه اطلاعات و مستندات تاریخی، زندگی و آثار به‌جامانده از این پدر سنتورنوازی معاصر ایران و وارثان هنر او را به تاریخ موسیقی ایران معرفی نماید. کتاب با یک سی‌دی شامل قطعاتی فاخر از نواخته‌های استاد سماعی و شاگردان او همراه است که عمدتاً برای نخستین‌بار به انتشار عمومی رسیده‌اند و مطالعه آنها نمایه‌ای از شیوه اصیل و قدیم سنتورنوازی ایرانی را فراروی علاقه‌مندان سنتور قرار می‌دهد.
گفت‌وگو با شهاب مِنـا نگارنده‌ی کتاب «حبیب سماعی و راویان آثار او»:
چندی پیش از شهاب مِنـا کتابی با عنوان «مجموعه مقالات درباره سنتور» از سوی انتشارات سوره‌مهر منتشر شد. این کتاب در زمینه تحقیقات درباره سازهای ایرانی نخستین اثر مفصّل و مبسوطی است که به‌طور متمرکز به بررسی جنبه‌های مختلف یکی از سازهای ایرانی می‌پردازد. حالا اما از این نویسنده جوان کتابی در حال انتشار است که به یکی از سنتورنوازان معروف ایران پرداخته است. «حبیب سماعی و راویان آثار او» عنوان کتاب جدید شهاب مِنـا است که در آن به زندگی و آثار این هنرمند سنتورنواز اواخر عصر قاجار پرداخته است.
ابتدا به‌طور اجمالی درباره موضوع این کتاب توضیح دهید.
این کتاب پژوهشی درباره شرح‌حال، معرفی و تحلیل آثار صوتی به‌جامانده از حبیب سماعی و شاگردان شیوه سنتورنوازی اوست، به همراه تصاویر، اسناد، مصاحبه‌ها و نمونه‌های صوتی فاخر از نواخته‌های شاگردان حبیب سماعی.
چه شد که تصمیم گرفتید در مورد حبیب سماعی که از سنتورنوازان معروف عصر قاجار است تحقیق کنید و نتیجه تحقیق را به‌صورت یک کتاب پژوهشی منتشر کنید؟
استاد حبیب سماعی (۱۳۲۵-۱۲۸۰) آخرین سنتورنواز مکتب کلاسیک سنتور قاجار و سرمنشأ شیوه کلاسیک سنتورنوازی در قرن حاضر است، به‌قسمی‌که برخی او را پدر سنتورنوازی معاصر خوانده‌اند. او اولین کسی است که نوای سنتور را با نواختن در رادیو به گوش بسیاری از مردم ایران رساند، اما هم به دلیل عمر کوتاهش و هم به دلیل اهمال اداره رادیو، آثار چندانی از او ضبط نشد. علی‌رغم تمجید زبده‌ترین موسیقیدانان معاصر از هنر و چیرگی سماعی در نواختن سنتور، برخی، به دلیل نبود نمونه‌های صوتی چندان به‌جامانده از او، تمجیدات فوق را اسطوره‌سازی خوانده‌اند. کتاب حبیب سماعی و راویان آثار او نتیجه کنجکاوی من برای روشن‌کردن این موضوع است؛ اینکه حبیب سماعی برپایه مستندات که بوده و آثار و نواخته‌های او به چه پایه‌ای بوده‌اند.
قبل از کتاب «حبیب سماعی و راویان آثار او» کتاب یا کتاب‌های دیگری در مورد استاد سماعی منتشر شده بود؟
بله، دو رساله با عنوان‌های «زندگی و آثار حبیب سماعی» نوشته خانم ارفع اطرایی و «شناخت موسیقی: حبیب سماعی» نوشته آقای مجید کیانی. لیکن پیش از کتاب بنده، عمده مطالب درباره شرح‌حال حبیب سماعی اقتباس از نوشته‌های مفید اما مُجمَل روح‌الله خالقی بوده است. در ایران نوشتن شرح‌حال مبسوط درباره یک موسیقیدان امری چندان جدی نبوده و در حوزه موسیقی ایرانی، جز یکی دو دهه اخیر که کوشش‌هایی دراین‌باره انجام شده، سابقه چندانی ندارد. در نظر بسیاری نوشتن درباره شرح‌حال افراد فاقد اهمیت است، اما برای بنده، به‌عنوان یک سنتورنواز، بسیار جالب بود که بدانم این پدر سنتورنوازی ایران که بوده، در چه دوره‌ای زیسته و زندگی هنری او چگونه بوده است. مانند کنجکاوی درباره اینکه بدانید ریشه در کجا دارید، نیاکانتان که بوده‌اند و چگونه زیسته‌اند؛ هویتتان چیست.
قسمتی از عنوان کتاب به «راویان آثار» حبیب سماعی دلالت دارد. لطفاً دراین‌باره توضیح دهید.
در نوشته‌های روح‌الله خالقی از برخی شاگردان حبیب سماعی، چون قباد ظفر، مرتضی عبدالرسولی و طلیعه کامران نام برده شده است اما نه خالقی و نه دیگران شرح‌حالی از شاگردان حبیب سماعی ننوشته‌اند. فی‌الواقع تاریخ موسیقی ایران درباره این اشخاص سکوت کرده است. برای بنده بسیار جالب بود که بدانم این افراد چه کسانی بوده‌اند، چه میراثی از استاد خود به ارث برده و چه باقیاتی از خود به جای گذاشته‌اند. درواقع با یافتن این موارد بود که مستنداً می‌توانستم به مطالب و شیوه نواختن سماعی نزدیک شوم و به قضاوت درباره آن بنشینم. بنابراین، با تحقیقی چندساله توانستم مطالب و اسناد مفصّلی درباره شرح‌حال و آثار حبیب سماعی و شاگردان او به‌دست آورم. درواقع این کتاب گویای بخشی از تاریخچه سنتورنوازی در قرن حاضر است که در تاریخ موسیقی ایران مطالب چندانی درباره آن وجود نداشت.
لطفاً درباره نواخته‌های مندرج در سی‌دی همراه کتاب توضیح دهید.
از نتایج این تحقیق جمع‌آوری چند ساعت موسیقی فاخر از شاگردان حبیب سماعی نیز هست که گزیده‌ای از آن در سی‌دی همراه کتاب عرضه شده است و عمدتاً برای نخستین‌بار منتشر می‌شوند. همچنین گزیده‌ای از گفتارهای موسیقیدانان یا شاگردان حبیب بین نمونه‌های صوتی درج شده است. برخی از نواخته‌های شاگردان حبیب، مانند اجراهای مرتضی عبدالرسولی و طلیعه کامران، که نمونه‌وار در سی‌دی همراه کتاب عرضه شده‌اند، استادانه و، به‌زعم بنده، ازنظر مطالب و تکنیک اجرا از بهترین نواخته‌های سنتور در قرن حاضر هستند و مطالعه آنها هنر والای سماعی را مستنداً آشکار می‌کند. با وجود نمونه‌های صوتی به‌دست‌آمده که برخی از آنها در سی‌دی همراه کتاب آمده و مفصّلِ آنها متعاقباً منتشر می‌شود (ازجمله سی‌دیِ «یادگار حبیب»، سنتور خانم طلیعه کامران با ضرب و آواز استاد حسین تهرانی که توسط مؤسسه آوای باربد دردست انتشار است) می‌توان گفت تمجید معاصران حبیب از هنر او نه اسطوره‌سازی بلکه اظهار واقعیت بوده است. این نمونه‌ها همچنین نشان می‌دهند که روش تدریس سنتی موسیقی ایرانی در گذشته توانایی پرورش شاگردانی را داشته است که می‌توانسته‌اند روح موسیقی و جانمایه هنر استاد را در نواخته‌های خود نمود دهند و استادانه بنوازند، موضوعی که در اغلب مکاتب متأخر سنتورنوازی ملاحظه نمی‌شود.
اطلاعات درباره حبیب سماعی را از کجا به‌دست آوردید و پایه تحقیقاتتان چه بوده است؟
این کتاب مبتنی بر تحقیق کتابخانه‌ای و میدانی است. کار با تحقیق کتابخانه‌ای آغاز شد؛ با بازخوانی کتب موسیقی و شرح‌حال موسیقیدانان ایرانی، جستجو در کتب شرح‌حال رجال معاصر و نیز جستن روزنامه‌ها، هفته‌نامه‌ها، ماهنامه‌ها و سالنامه‌های قدیمی، که طی چند سال ادامه یافت. پس از دو سال از شروع کار، برای غنابخشیدن بیشتر به مطالب کتاب به تحقیق میدانی روی آوردم. شاگردان زنده حبیب (مانند خانم طلیعه کامران) را یافتم و اطلاعات موثق و دست‌اول ایشان را که حاوی ردیف حبیب سماعی است به‌دست آوردم که پیش از انتشار این کتاب، آن را در سال ۱۳۸۸ توسط مؤسسه موسیقی عارف منتشر کردم. همچنین خانواده‌های شاگردان درگذشته حبیب را با زحمت بسیار در ایران پیدا کردم. حتی برای یافتن تنها فرزند استاد سماعی، خانم توران سماعی، در صفحه اول یکی از هفته‌نامه‌های آبادان آگهی دادم که البته منجر به نتیجه نشد. برخی از اقوام حبیب سماعی یا معاشران حبیب را در ایران یافتم و به مصاحبت با ایشان نشستم. همچنین با موسیقیدانانی که در مراوده با شاگردان حبیب بودند به مصاحبه پرداختم. تلاش من برای یافتن موسیقیدانان در مراوده با شاگردان حبیب در خارج از ایران نیز ادامه یافت و بدون آنکه ابتدا به ساکن سرنخی از ایشان داشته باشم با آزمودن روش‌های مختلف طی چند سال ایشان را یافتم. در این جستجوهای میدانی مقدار زیادی اطلاعات دست‌اول، تصویر، سند و نمونه صوتی درباره حبیب سماعی و شاگردان او یافتم که بر غنای مطالب کتاب بسی افزود. البته برای گردآوری نمونه‌های صوتی از مجموعه‌های شخصی برخی موسیقیدانان نیز بهره‌مند شدم.
به‌عنوان آخرین سؤال بگویید گردآوری این کتاب چند سال زمان برد؟
آغاز تحقیق درباره این کتاب از اواسط سال ۱۳۸۳ آغاز شد و در پایان بهار ۱۳۸۸ به‌طور کامل به پایان رسید؛ حدود پنج سال. البته در فاصله انتشار این کتاب دو کتاب دیگر درباره آثار حبیب سماعی انتشار دادم: «بخش‌هایی از ردیف حبیب سماعی به روایت طلیعه کامران» و «ضربی‌های حبیب سماعی براساس اجرای مجید کیانی» منتشر شدند که مورد توجه برخی استادان موسیقی و هنردوستان در داخل و خارج از ایران قرار گرفتند.
دیدگاهتان را بنویسید