فراموشی موسیقی ایرانی در مداحی

علیرضا سعیدی: همین چند روز پیش بود که با آمدن ماه محرم و استشمام بوی اسپند روی آتش هیات های زنجیرزنی و سینه زنی، دیدن خیابان های چراغانی با پرچم های رنگین مزین شده با نام حضرت سید الشهدا (ع) و هزاران نقش و نگار به یاد شهیدان کربلا تصمیم گرفتم به سنت هر ساله سری به یکی از پاساژهای معروف تهران بزنم که در آنجا تا دلتان بخواهد می‌توانید فهرست بلند بالایی از نواها و نوحه‌هایی را تهیه کنید که سال ها پیش از تاسیس این مجتمع در شب های منتهی به ایام محرم و صفر در حاشیه تکایا و مسجدهای مهم آن هم در قالب نوار کاست و تعدادی محدود نوحه خوان می شد، شنید.

اینجا جایی است که هم موسیقی دارد، هم ندارد. موسیقی دارد چون تا اذن ورود آن را می کنی پر است از آهنگ ها و نواهایی که در قالب ملودی های مختلف موسیقایی فقط می توانی کلمات کلیدی اشعار را پیدا کنی و موسیقی نیست چون آنجا خیلی ها دوست ندارند زیاد از موسیقی و متعلقات آن حرف بزنی. به هر حال اینجا چه بخواهیم و چه نخواهیم موسیقی هست؛ از نواهای دیجیتالی ترکیب شده صدای مداحان با موسیقی الکترونیک تا سبک ها و گونه های مختلف نوحه خوانی مداحان تهرانی و غیر تهرانی. از منظر نحوه عرضه محصولات هم باید گفت در کنار کالاهای صوتی و تصویری که کپی رایت آنها هم در بی تکلیفی محض قرار دارد، اینجا هم می توانی لباس بخری، هم تسبیح، هم پرچم و هم همه متعلقات مربوط به آنچه در آداب محرم سراغ داریم.

گرچه این مجال فضایی برای توصیف شرایط اجتماعی و فرهنگی این مکان تجاری و شاید هم فرهنگی نیست، اما مخاطبان این گونه فضاها چه بخواهند و چه نخواهند مشغول گوش دادن موسیقی هستند که بخش عمده ای از آن برگرفته از آیین های شریفی است که ریشه در موسیقی ردیف دستگاهی ایران دارد؛ جریانی پر ریشه که مداحان پیشکسوت که نوای ملکوتی آنها دل هر مخاطبی را در هیات‌ها و تکایا به لرزه می انداخت، به آن در چارچوب ارزش مدار و شرعی خود تاکید زیادی داشتند.

مگر می توان دم های پر طمطراق مرحوم حاج اکبر ناظم را  در هیات نوباوگان قنات آباد که ریشه های محکم در موسیقی دستگاهی ایران داشت، فراموش کرد؟  کیست که نوای روح بخش مرحوم سید محمد کوثری در چاووشی خوانی ها و اجرای نوحه «بی گناه اصغر من» در محضر حضرت امام خمینی (ره) را نادیده بگیرد؟ آیا یادمان می آید صدای حماسه خوان هایی چون صادق آهنگران، غلامعلی کویتی پور، حسین فخری ، احمد گرایلی و بسیاری از خوانندگان و مداحان این نسل چه روزگاران خاطره بارانی را برای همه ما در ایام محرم آفرید؟ آیا کسی هست که قدرت صدا و گستردگی نوا در منقبت حضرت سید الشهدا را بدون سلیم موذن زاده درک کند؟ آیا می دانیم همین نوحه ها و دم هایی که بسیاری از آنها ریشه در معدن بی انتهای موسیقی دستگاهی ایران یا گسترده تر از آن موسیقی نواحی ایران دارد چگونه با شیرینی و حلاوت نام ابا عبدالله  توسط پیرغلامانی چون احمد دلجو، احمد شمشیری، حسن ذوالفقاری، اسماعیلی، خراط ها، فرشچی، معمار، دربندی ، بهاری و بسیاری از بزرگان ممزوج و در اذهان ماندگار شده است؟

متاسفانه این روزها در همین بازاری که محل متمرکز عرضه و تقاضای آثار شنیداری ویژه ایام عزاداری و مناسبت های مذهبی است همه آنچه از قدیم به یادگار مانده در قفسه فروشگاه ها خاک می خورد و آنچه به شدت مورد توجه اغلب دوستداران سیدالشهداست صداها و نواهایی است که در سال های اخیر نوحه های فرهنگی را به نوحه های فرنگی تبدیل کرده است. یعنی اگر کمی دقت داشته باشیم می بینیم که بسیاری از این نواهای عاشورایی نه تنها ریشه در ردیف موسیقی دستگاهی ایران و سایر آیین های کهن دینی ما ندارند بلکه تقلید نا به جا از ملودی هایی است که یا با ملودی های استانبولی ترکیب شده و یا در بهترین شکل ممکن تقلید دست چندمی از ملودی هایی است که خوانندگان پاپ داخلی و آن سوی آب ها آن را بارها و بارها اجرا کرده اند.

برای تامل و تحلیل شرایط پیش روی ایام عزاداری حضرت سید الشهدا از منظر موسیقایی با علیرضا افتخاری، محمد معتمدی و حجت اشرف زاده که هر سه آنها تجربه های خوبی در عرصه تولید آثار موسیقایی مرتبط با ایام عزاداری حضرت سیدالشهدا دارند به گفتگو نشسته‌ایم.

وقتی خواندن را بلد باشی دیگر صدایت نمی گیرد

علیرضا افتخاری خواننده پیشکسوت موسیقی ایرانی که تجربه های زیادی در عرصه اجرای آثار مختلف موسیقی دستگاهی ایرانی دارد با انتقاد از شرایط نامناسب نوحه خوانی در برخی محافل به ویژه در مجالسی در پایتخت توضیح می دهد: من می خواهم از این منظر به ماجرای برخی از نوحه خوانی ها که شکل و شمایل غربی دارند، وارد شوم که برخی از مداحان که بنده برای آنها بی‌نهایت احترام قائل هستم هنگام خواندن به خودشان فشار زیادی می آورند که این موضوع انرژی زیادی را از آنها می گیرد در حالیکه هنگام خواندن نیازی به این همه فشار نیست. اگر این  عزیزان راه فنی خواندن را بلد باشند قطعا نه صدایشان می گیرد و نه هیجان کاذب در مجلس حکمفرما می شود. به هر حال آن گونه که ما یاد گرفتیم ماجرا به این شکل است که یک مداح باید آرام آرام به خوانش قطعات مورد نظرش اقدام کند و پس از طی مراحلی خاص به آن اوجی که از یک مجلس سراغ داریم برسد. این نوع نگاه یعنی هنر اندیشیدن که فقط از جان مایه گذاشتن نیست بلکه رعایت دقیق موازین موسیقایی یک نوحه و یا روضه در مجلس عزاداری است که می تواند به بهترین شکل ممکن به مخاطب و مستمع مجلس انتقال داده شود.

وی افزود: همه خوانندگان و نوحه خوانان پیشکسوت می دانند که نوحه خوانی بر اساس ردیف موسیقی دستگاهی ایرانی به قدری دارای جذابیت و معناست که هم نسلان من در زمان ورود به هیات و مجلس عزاداری حضرت سید الشهدا آنچنان مجذوب اجرای برنامه نوحه خوان می شدند که توصیف آن بسیار سخت است. اساسا نوحه خوانان قدیم بر اساس محتوای برنامه ای که در آن شب به خصوص مدنظرشان بود به خواندن نوحه مشغول می شدند. به عنوان نمونه وقتی در رثای امام حسین (ع) نوحه ای خوانده می شد آن نوحه می بایست در دستگاه چهارگاه می بود یا وقتی در رثای حضرت زینب(س) قطعه ای خوانده می شد آن قطعه باید در دستگاه شور اجرا می شد. اما هم اکنون می بینیم و می شنویم که برخی از مداحان بدون آنکه اطلاع چندانی از ردیف موسیقی دستگاهی ایران داشته باشند به یک مرتبه نوحه ای که باید در دستگاه نوا خوانده شود در دستگاه بیات ترک می خوانند. در حالیکه وقتی یک چارچوب اصلی موسیقایی برای یک نوحه تعیین شده، برای این است که معنای آن شعر به درستی به مخاطب انتقال داده شود، نه اینکه فدای شور و هیجانی شود که معنا را به طور کلی از دست می دهد.

موسیقی ردیف دستگاهی ایران اهرم نوحه خوانی است

خواننده آلبوم «خروش بحر» بیان کرد: متاسفانه همانطور که خیلی ها می دانند شرایط نوحه خوانی ها و سینه زنی ها به گونه ای شده که ما به جای شنیدن نوحه هایی مبتنی بر ردیف موسیقی دستگاهی ایرانی نوحه هایی می شنویم که قبلا آنها را در ملودی های غربی و آن سوی آبی شنیده بودیم. جالب اینجاست که بسیاری از قطعات موسیقی ایرانی که امروزه تبدیل به بهترین تصنیف ها و ماندگارترین ها شدند برگرفته از نوحه هایی بود که خوانندگان در مجالس نوحه خوانی از زبان نوحه خوانان پیشکسوت می شنیدند، موضوعی که امروزه جای خود را به ملودی های داده که گویی یک ملودی کاملا غربی است. ناراحت کننده تر اینکه چون مخاطب ایرانی تشنه شنیدن از معرفت حضرت سید الشهداست مجبور به گوش دادن نوحه هایی است که با زور به گوش او می رسد چون ملودی و نوحه دیگری برای گوش دادن ندارد و اگر هم دارد به قدری این نوحه ها و مراثی  رو به زوال است که تاثیر چندانی در کلیت ماجرا نمی گذارد. من معتقدم موسیقی نوحه باید به قدری پر معنی و جذاب باشد که یک عاشق امام حسین را عاشق تر کند. یادش بخیر آن قدیم ها وقتی در اصفهان بودیم نوحه خوان بزرگی به نام حاج اصغر سعید ملک بهترین نواها را برای مردم اجرا می کرد به طوری که ما دوست داشتیم ساعت ها در منبر این بزرگوار بنشینیم و تلمذ کنیم.

افتخاری معتقد است: ردیف موسیقی دستگاهی ایران مانند اهرم است که یک نوحه‌خوان می تواند سنگین ترین ها را به وسیله آن بلند کند و به نظر من این بسیار خطرناک است که برخی از نوحه خوانان امروزی اینطور سریع و خشن شروع به خواندن می کنند. این شیوه خواندن به نظرم خواننده را بعد از یک مدتی دچار بیماری های جسمی و روحی می کند. من به عنوان هنرمندی که سال هاست در عرصه خوانندگی و آواز مشغول به فعالیتم این آمادگی را دارم تا اگر دوستان مداح بخواهند برای آنها در پنج جلسه کلید کشف راز نهانی آهنگ های مداحان قدیمی را نشان دهم و بگویم که نوحه خوانی با در نظرگرفتن این شرایط موسیقایی چقدر می تواند بهتر و شیرین تر به دل مخاطب دوستدار امام حسین (ع) بنشیند.

فریاد از یک خسارت ملی و فرهنگی

محمد معتمدی خواننده موسیقی ایرانی که طی سال های گذشته اجرای چندین اثر موسیقایی مذهبی و آیینی از جمله اپرای عاشورا را به عهده داشته با اشاره به شرایط نوحه خوانی و انطباق آنها در حوزه موسیقی ردیف دستگاهی ایران معتقد است: ما سال‌هاست در هر تریبونی که به ما اختصاص پیدا می کند فریاد از یک خسارت ملی و فرهنگی می زنیم که متاسفانه کمتر کسی به آن گوش می کند. متاسفانه در سال های اخیر با وجود تمام تلاش هایی که از سوی هنرمندان پیشکسوت موسیقی انجام گرفته، اما هنوز موضوع هستی شناسی و آنالیز موسیقی توسط کارشناسان و مدیران انجام نگرفته و همین کم تدبیری ها موجب شده که در حوزه موسیقی مذهبی که نوحه خوانی هم جزوی از آن است شرایط به گونه ای هدایت شود که موسیقی ردیف دستگاهی ایران جای خود را به ملودی های غربی بدهد که نوحه خوانان در آن کمترین تاثیر را دارند.

وی ادامه داد: من معتقدم نوحه های غربی و ملودی هایی که از نوحه های فرهنگی تبدیل به نوحه های فرنگی شده خاستگاه‌شان در فرهنگ موسیقایی و شنیداری جاری جامعه امروز است یعنی می توان گفت که بخش بسیار گسترده ای از جامعه به سمت شنیدن موسیقی غربی رفته که نتیجه آن در ملودی ها و نوحه ها نیز نمود پیدا کرده است. همه ما می دانیم که خاستگاه موسیقی فرنگی، فرهنگ غربی است و ما نیز به دلیل کم‌توجهی به موسیقی فاخر ایرانی که نشات گرفته از باورهای دینی و فرهنگی ماست باعث شده ایم موسیقی غربی با تمام سرعت به پشت بام های خانه های ما و فضای مجازی نفوذ کند که در این قاعده نوحه خوانی ها و نواهای عاشورایی مستثنا نیستند. من بارها و بارها گفته ام که «هر جامعه ای شبیه موسیقی می شود که مردمان جامعه اش گوش می کنند» این موضوع یعنی اینکه اگر می بینید نسل جوان ما این چنین با هجمه موسیقی غربی مواجه است نباید انتظار داشته باشیم که مناسبات رفتاری و الگو پذیری آن مانند نسل اول و دوم و سوم کشورمان الگویی ایرانی اسلامی باشد.

اگر دغدغه ای برای موسیقی نیست لااقل برای حفظ فرهنگ دینی تلاش شود

این خواننده موسیقی ایرانی تصریح کرد: ورود من به موسیقی ریشه در همین نوحه خوانی ها و نغمه های زیبا و روح بخشی دارد که در زادگاهم کاشان در هیات های مذهبی و نوحه خوان هایش به من انتقال داده شد. من در شهری بودم که با این نوحه ها و نغمه های آسمانی زندگی کردم و با آن وارد فضای حرفه ای موسیقی شدم اما حالا چه؟ ما چه توقعی می توانیم از نسل جدیدی که این نغمه ها را نشنیده است داشته باشیم؟ من از کسانی که دغدغه ای برای حفظ موسیقی ندارند می خواهم حداقل برای حفظ فرهنگ دینی که مجالس نوحه خوانی بخشی از آن است، تلاش کنند.

معتمدی با تاکید بر این نکته که نوحه خوان ها هم به هیچ عنوان در پیش آمدن چنین فضایی مقصر نیستند، توضیح داد: ماجرا از این قرار است که کسی نیامده به نوحه خوان های عزیز بخشنامه ای ابلاغ کند که باید فلان قطعه را بخوانید یا نخوانید. به اعتقاد بنده آنها تابع شرایط و فرهنگ شنیداری مردم هستند چرا که موسیقی فقط ساز و کنسرت نیست. روضه و نوحه و سینه زنی هم یک نوع موسیقی است پس وقتی موسیقی در فرهنگ عمومی به سمتی گرایش پیدا کرده که موسیقی ردیف دستگاهی ایران در آن کمتر جای دارد و ملودی های غربی ارجح بر همه ملودی هاست پس یک نوحه خوان هم ناچار است برای ترغیب جوانان به سمت تکایا و هیات های عاشورایی از ملودی هایی استفاده کند که مورد پذیرش اکثریت جامعه است. نوحه خوان در چنین فضایی نغمه ای را انتخاب می کند که مردم و به ویژه نسل امروزی می توانند ارتباط بیشتری با آن برقرار کنند. به اعتقاد من در این منظر هیچ گناهی متوجه نوحه خوان ها نیست. البته که برگزاری چند کارگاه آموزشی ردیف موسیقی دستگاهی ایران برای نوحه خوان هایی که آشنایی با موسیقی ایرانی ندارند، می تواند ثمربخش باشد. اما به طور کلی باید گفت ما باید در ابتدا به اصل ورود فرهنگ غربی توجه کنیم تا در مراحل بعدی چنین آسیب هایی نیز در مجالس نوحه خوانی ما وجود نداشته باشد.

به موسیقی ایرانی بی توجهی شد و حال نتیجه اش را در نوحه خوانی ها دیدیم

حجت اشرف زاده آهنگساز و خواننده موسیقی ایرانی که با آلبوم «ماه و ماهی» در بین مخاطبان جایگاه مناسبی پیدا کرده و اخیرا با رونمایی از آلبوم «خاتون» سعی در اجرای یک اثر موسیقایی در حال و هوای محرم بر اساس ملودی های قدیمی پیشکسوتان نوحه خوانی داشته به کم توجهی مدیران و متولیان فرهنگی در حوزه موسیقی اصیل ایرانی اشاره کرد و گفت: از نظر من یکی از مهم ترین موانعی که موجب شده نوحه خوانی در هیات ها و مجالس روضه خوانی به شکل نامناسبی به مخاطب ارائه شود ریشه در کم توجهی به موسیقی اصیل ایرانی و موسیقی اقوام ایران دارد. مخاطبان بر اساس آنچه به آنها ارائه می شود دست به انتخاب می زنند و در حال حاضر به دلیل حمله سنگین انواع و اقسام ملودی های غریبه و غربی مردم در معرض انتخابی قرار گرفته اند که این روزها در اغلب مجالس روضه خوانی و سینه زنی هم نمونه آنها را می شنویم. من می خواهم از این زاویه به ماجرای نوحه خوانی هایی که در برخی از مجالس می شنویم نگاه کنم که وقتی یک ساز موسیقی ایرانی جایی برای نمایش در رسانه ملی ندارد، پس باید به این فضا هم برسیم که ملودی های غربی وارد نوحه های ما شوند.

وقتی نوای مقدس «حسین (ع)» ریتم زیر صدای مداح می شود

وی ادامه داد: همه اهل موسیقی می دانند که در نوحه های قدیمی مضامین ارزشمند و بسیار غنی در رثای حضرت سید الشهدا توسط مداحان قدیمی خوانده می شد که این آثار زیبایی و دلنشینی داشت که می توانست هزاران نفر را با کمترین امکانات صوتی و بلندگوهای آنچنانی پای منبرها میخکوب کند. من خوب به خاطر دارم که همین نوحه خوانان پیشکسوت با رعایت دقیق محتوای اشعار و همچنین تسلط مثال زدنی روی ردیف موسیقی دستگاهی ایرانی چه زیبا نوحه خوانی می کردند. آیا در آن زمان ذائقه مردم اینگونه بود؟ آیا وقتی ملودی های خارجی این چنین با فیس بوک و تلگرام  و دیگر عناصر موجود در فضای مجازی وارد زندگی ما نشده بود ما نوحه، روضه و سینه زنی را اینگونه می شناختیم؟ به طور حتم اگر راهبرد درستی در این زمینه ، وجود داشت قطعا مردم نیز به سمت آوا و نغمه هایی می رفتند که ریشه در موسیقی ردیف دستگاهی ایران با حفظ موازین شرعی و معنوی داشت.

این خواننده بیان کرد: بخش دیگری از مشکلاتی که امروزه در حوزه نوحه خوانی با آن در ارتباطیم به انتخاب مردم هم باز می گردد یعنی همین فضای مجازی انتخاب ها را راحت کرده است.  مخاطبان هم باید حوزه مطالعاتی خودشان را گسترده تر کنند و بدانند نوحه خوب با نوحه سطحی چه به لحاظ محتوایی و چه به لحاظ موسیقایی دارای چه تفاوت هایی هستند؟ از سوی دیگر نمی توان این موضوع را نادیده گرفت یک روضه خوان و نوحه خوان چقدر به حفظ معانی و ملودی های کهن اهمیت می دهد. به طور حتم ما نمی توانیم بپذیریم که نوحه خوان نظر به مسئولیت بسیار سنگینی که به عهده دارد صرفا به آن چیزی تکیه کند که به اصطلاح در بین مردم مُد شده است. متاسفانه چیزی هم که در قالب ذائقه مردم مد شده همان فضای ریتمیکی است که نام مقدس «حسین (ع)» گویی صدای زیرِسِنجی است که نوحه خوان روی آن ریتم، قطعاتی را اجرا می کند. حتی همین ملودی ها نیز کپی دست چندم از ملودی هایی است که هم مورد انتقاد اهل فن و اهالی موسیقی است و هم به قدری در فضای مجازی دانلود شده که حرفی برای گفتن نمی گذارد.

اصل واقعه بزرگ کربلا را فدای نوآوری نکنیم

اشرف‌زاده معتقد است: نکته دیگری که باید در نوحه خوانی ها به آن بی‌نهایت دقت کرد لزوم به خدمت گرفتن صدا و ادبیات در قبال عناصر معنوی واقعه کربلا و قیام حضرت سیدالشهداست که متاسفانه این نکته نیز در برخی از اجراهای نوحه خوانان رعایت نمی شود. وقتی تمام توجه نوحه خوان به اجرای یک شعر ریتمیک آن هم با زیر صدای نامنطبق ذکر نام مقدس «حسین حسین» است آیا می توان انتظار انتقال مفهوم معنوی واقعه کربلا را به مخاطب داشت؟ این ماجرا واقعا تا چند سال پیش به هیچ عنوان وجود نداشت و هر آنچه نوحه خوانان ما برای مخاطبان خود اجرا می کردند اشعاری با تکیه بر ادبیات کلاسیک ایران با مفاهیم غنی و معنوی و توجه به موسیقی بود که ریشه های دینی و آیینی داشت، موضوعی که متاسفانه امروزه تبدیل به یک امر تجملاتی شده و گریبان مراسم عزاداری ما را گرفته به طوری که اصالت آن نیز در معرض خطر جدی قرار گرفته است. بنده به هیچ عنوان منکر نوآوری و خلاقیت برای جذب مخاطب بیشتر در جهت ورود آنها به مجالس عزاداری حضرت سیدالشهدا نیستم اما نباید این نوآوری به گونه‌ای باشد که به اصل ماجرا آسیب بزند.

وی با بیان اینکه نوحه خوانان پیشکسوت تهرانی و غیر تهرانی اغلب به موسیقی ردیف دستگاهی ایران مسلط بودند، توضیح داد: این مایه تاسف است که ما دیگر آن رجزخوانی هایی که در دستگاه چهارگاه خوانده می شد کمتر می شنویم و تنها جایی که تا حدی به این ماجرا وفادار ماند تعزیه هایی است که برخی از هنرمندانش به آوازهای اصیل و ردیف دستگاهی موسیقی مسلط هستند. این نکته هم بسیار ناراحت‌کننده است که برخی از مجالس نوحه‌خوانی را تبدیل به مسابقه ای کردیم که اگر طبلمان بزرگ تر، بلندگوهایمان پرحجم تر و صدای نوحه خوانمان ضخیم تر باشد بازی را از هیات دیگری برده ایم.

اشرف‌زاده افزود: امیدوارم فضا به گونه ای فراهم شود که برای تدریس موسیقی ردیف دستگاهی به برخی از نوحه خوانان دسته ها و هیات ها فضای آموزشی گشایش پیدا کند تا دیگر شاهد بروز چنین مشکلاتی باشیم.

خواننده آلبوم «خاتون» در پایان این بحث بیان کرد: من چندی پیش به همت مرکز موسیقی حوزه هنری و موسسه هنر و ادبیات «هلال» توفیق این را داشتم که آلبوم «خاتون» را برای عرض ادب به پیشگاه حضرت سیدالشهدا تقدیم کنم. بنده در این اثر کوشیدم موسیقی‌ای را تنظیم کنیم که در حد توان مطابق آثاری باشد که پیش از این بزرگان و پیشکسوتان نوحه خوانی به آن توجه ویژه ای داشتند و امیدوارم روزی این شرایط مهیا شود که هرچه زودتر به ملودی ها و نغماتی بازگردیم که من و هم نسلانم آنها را فراموش نمی کنیم. رسانه ملی نیز باید تلاش بیشتری در گسترش فرهنگ نوحه خوانی درست و مطابق با مفاهیم معنوی حادثه کربلا داشته باشد. اگر شما دقت کنید خواهید دید که همین چند برنامه موسیقایی سیما هم عمدتا به موسیقی پاپ اختصاص دارد که بنده با آن مخالفتی نداشته و ندارم ولی آیا بهتر نیست در همین فضا کمی هم به آن چیزی که خودمان داریم بپردازیم و متوجه این موضوع باشیم که وقتی موسیقی ایرانی وارد ملودی ها و نغمات آیینی ما می شود، چگونه جلوه ای ناب پیدا کرده و در روح مخاطب دوستدار امام حسین می نشیند. این شاخصه ای است که نوحه های آذری، جنوبی، خراسانی و بسیاری مناطق مختلف ایرانی همچنان به آن وفادارند.