فرشید ذاکری: موسیقی ایرانی از دیرباز پیوند عمیقی با مذهب داشته است، نگاهی گذرا به تاثیر متقابل موسیقی ردیف دستگاهی با موسیقی مذهبی در آیین‌های تعزیه، نوحه‌خوانی، مداحی و سینه‌زنی نشانگر تاثیر غیر قابل انکار دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی در ماندگاری نغمات مذهبی است.
همانگونه که گوشه‌های دقیق ردیف موسیقی ایرانی توانسته در غنای موسیقی مذهبی و ماندگاری نغماتی از آن تاثیر بسزایی داشته باشد، در دوران‌های بسیار که ممنوعیت گریبان موسیقی را گرفته بود بواسطه مجالس تعزیه (شبیه خوان ها)، نوحه خوانان، روضه خوانان و … موسیقی توانست اصالت و هویت خود را حفظ و به آیندگان انتقال یابد.
آنچه از تاریخ بر می آید بیانگر آن است که ریشه‌های موسیقی عزاداری در ایران در قبل از اسلام وجود موثری داشته ، مانند کشته شدن سیاوش، یادبود کشتن بردیا، حماسه بیژن و … اما در واقع تمام آن عزاداری‌ها از مراسم کربلا شکوفایی و پویایی موثر گرفته و طول و عرض تاریخ ایرانیان را سرشار از غم خود کرده است.
از جهاتی نیز می توان غم وجودی موسیقی ایران را متاثر از گذر از ظرف زمانی موسیقی‌های عزاداری و مرثیه دانست که البته باید به این نکته توجه کرد که در هر غم حقیقی، پویایی و سرزندگی نهفته است و شاید بتوان این تصور را نقد کرد چرا که در جایی که روایت و مصیبت‌ها و سوگ‌ها بیان می شوند موسیقی بیشتر حالت حماسی و عاشقانه به خود می گیرد تا حزن و اندوه.
به طور مثال بسیاری از آهنگ‌های مراسم عزاداری و سینه زنی وقایع کربلا در شهرهای جنوبی ایران که دارای سابقه فرهنگی کهن می باشند دارای تحرک و پویایی است مانند نمونه‌ای از این عزاداری‌ها که فواصل آن در مقام راست است که وزن و سرعت آن به تدریج تند می شود و مانند قسمت رهاوی رنگ شهر آشوب شور است.
بسیاری از مراسم خاص شهرهای مختلف نیز منطبق بر ردیف دستگاهی میباشد مانند سینه زنی در جنوب با گوشه “حسینی” در دستگاه نوا، مراسم سینه زنی یزد با قسمت “نهفت” در شهرآشوب نوا،
نوعی دیگر از مراسم عزاداری جنوب با “رنگ دلگشا” در دستگاه سه گاه، مراسم سینه زنی لرستان با گوشه “آواز” در دستگاه ماهور، عزاداری آذربایجان با دستگاه همایون و یا مراسم عزاداری تهران با “رنگ حربی” در دستگاه بیات ترک.
حتی در ردیف موسیقی گوشه‌هایی وجود دارد که به نام روضه خوان‌ها عجین شده است مانند گوشه “حیدری” یا “حاج حسنی” یا “بیات درویش حسن” و نوحه‌هایی وجود دارد که به نظر می رسد به واسطه تطبیق با ردیف موسیقی دستگاهی هنوز رواج داشته و در تن و جان رسوخ کرده است مانند:
امشبی را شه دین در حرمش مهمان است مکن ای صبح طلوع، مکن ای صبح طلوع
که در دستگاه چهارگاه خوانده می شود
یا نوحه معروف شام غریبان که در آواز دشتی خوانده می شود:
امشب زمین کربلا از خون گلستان است شام غریبان است، شام غریبان است
جسم حسین بی کفن افتاده عریان است شام غریبان است، شام غریبان است
یا نوحه بسیار معروف که در دستگاه شور دشتی خوانده می شود:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
یا نوحه ماندگاری که در افشاری خوانده می شود:
بر مشامم می رسد هر لحظه بوی کربلا کربلا یا کربلا، کربلا یا کربلا
بر دلم ترسم بماند آرزوی کربلا کربلا یا کربلا، کربلا یا کربلا
در اصطلاحات رایج در فضای حرفه‌ای مداحی که می توان از آن به عنوان فرهنگ مداحی نام برد به مداحان اهل فن که به ردیف دستگاهی موسیقی مسلط هستند اصطلاح ” دستگاه خوان ” و اجرای برنامه مداحی با استفاده از ردیف دستگاهی را ” ردیف خوانی ” می گویند. یکی از متبحرترین مداهان اهل بیت که با پایبندی به دستگاه های موسیقی آثار جاودانی خلق کرده است مداح آذری سلیم موذن زاده است.
اما از دیگر مراسم بسیار مهم مذهبی که توانست حفظ کننده موسیقی ردیف دستگاهی ایران باشد و به طبع آن آراسته به زیور زیبایی شناسانه ردیف دستگاهی گردید تعزیه یا شبیه خوانی است که نمایش و صحنه آرایی وقایع سوزناک کربلا است که در واقع حلقه اتصال تئاتر، موسیقی، ادبیات و مذهب است.
در تعزیه جملات توسط شبیه خوان‌ها خوانده می شود که به دو دسته موافق خوانی و مخالف خوانی تقسیم می گردد که اولی سوزناک، اندوهگین و سنگین، و دومی خشن، ناموزون و آمرانه است که هر کدام در دستگاه خاصی خوانده می شود.
در تعزیه بعضی از دستگاه ها نقش کلیدی و مهمی دارند مانند دستگاه نوا و دستگاه چهارگاه. به عنوان مثال شبیه خوان‌ها هنگام صحنه جنگ کربلا در دستگاه چهارگاه که حالت حماسی دارد می خوانند و یا شبیه حر در دستگاه نوا اجرا می کند. یا در سوال و جوابهای تعزیه تناسب مقام‌ها رعایت می شود مثلا اگر طرفی در شور می خواند طرف مقابل هم در شور جواب می دهد. البته باید به هنر مرکب خوانی تعزیه خوان‌ها و تعزیه گردان‌ها در تغییر دستگاه‌ها و تغییر مایه نغمات اشاره کرد که این نشان از تبحر آنان است.
باید دانست که در همه هنرها معنا حرف اول را می زند. درموسیقی هم اول معناست بعد اجرا کردن. معنویتِ وجودیِ ردیف موسیقی دستگاهی توانست پیوند عمیق و ناگسستنی با موسیقی مذهبی پیدا کرده و علاوه بر مصونیت در محدودیت های ناگزیر تاریخی، توانست رنگ و زیبایی عمیقی به نغمات مذهبی بخشیده و آن ها را ماندگار کند.
فرشید ذاکری ، مدرس و کارشناس موسیقی
دیدگاهتان را بنویسید