شهرام صارمی_موسیقی ایرانیان: از این سموم که بر طرف بوستان بگذشت عجب که بوی گلی هست و رنگ نسترنی

بیش از چهار دهه است که با موسیقی حسین علیزاده همراهیم. آثاری که هر یک بیانگر نگاه والای اجتماعی و هنری او به جامعه و موسیقی است. نغماتی که هر یک برای ما دنیایی از خاطره، شادمانی، لذت،غم و……. را در بر داشته ، با آن ها زیسته ایم و بخش عمده‌ای از خاطرات موسیقی ما را رقم زده است. آثاری که هر یک به نوبه خود تحول و شوقی را در دوستداران موسیقی هنری برانگیخته است.

هیچگاه نتوانسته ام به طور کامل احساسم را نسبت به او بیان کنم. احساسی را که هرچه زمان پیش می رود و هرچه او را بیشتر می شناسم ، عمیق تر می شود. احترام به او، احترام به حقانیت فرهنگ و هنر کشورمان، احترام به موسیقی ایران، احترام به پایمردی و ایستادگی در برابر حجمه های ضد فرهنگ و هنر ، و احترام به شخصیت و فداکاری او در این ارتباط است.احترام به او، احترام به شخصیتی است که در قامت رفیق ، تمام و کمال است.

این نوشتار، نه در خور ارزش‌های والای فرهنگی و هنری او و نه درخور تحلیل علمی آثارش است، فقط یادآور این نکته است که دوستش دارم و همیشه دوستش خواهم داشت…

در این روزهای تلخ،پرماتم و نا بسامان که هر روزمان با خبرهای جانسوز،دردناک و ناگوار از جای جای میهن آغاز و به پایان می بریم،آنچه ره توشه ی ماست، امید است. درس بزرگی که از او فراگرفته ایم….

به کجاها برد این امید ما را؟
… به هوایت همه جا در همه حال
به امیدی بگشایم شب و روز ، پر و بال

زادروزش خجسته و مبارک، از آن روزهایی است که شادمانی را دوباره به یادمان می آورد. اول شهریور….

گل در بر و می در کف و معشوق به کام است سلطان جهانم به چنین روز غلام است
گو شمع میارید در این جمع که امشب در مجلس ما ماه رخ دوست تمام است
در مذهب ما باده حلال است ولیکن بی روی تو ای سرو گل اندام حرام است

سر آغاز

هفتادمین سال تولد «حسین علیزاده» آهنگساز، موسیقی دان، نوازنده و مولف جریان ساز ، خلاق و بدعت گذار معاصر خجسته و مبارک باد. علیزاده در پرونده کاری خود فعالیت های هنری ارزشمند و بی نظیری را در آهنگسازی و اجرا ثبت کرده است، اما نگاه ویژه او به مبحث آموزش، یکی ازتاثیر گذارترین و مهمترین فعالیت های وی را که حدود پنج دهه با کوشش و ممارستی بی نظیراز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آغاز شده است و همچنان ادامه دارد، رقم زده است. اهتمام به موضوع آموزش ، برنامه ریزی آموزشی و انتشار کتاب های آموزشی همچنان از اولویت های کاری اوست.

تاکنون مجموعه های آموزشی ارزشمندی از این هنرمند شاخص به صورت کتاب و آلبوم منتشر شده است که می توان به دوره مقدماتی آموزش سه تار، دوره متوسطه آموزش سه تار، بوسه های باران (شامل تصانیف ساخته او)، مثنوی در دستگاه های موسیقی ایران، پارتیتور نی نوا، و مهم ترین مجموعه های آموزشی وی تحت عنوان «ده قطعه برای تار» که تاکنون شش جلد آن منتشرو چندین بار تجدید چاپ شده است و دو جلد دیگر آن نیز به پایان رسیده و آماده انتشار است، آلبوم های دستور مقدماتی تار و سه تار( جلد۱و۲) و ردیف میرزاعبدالله( اجرا با سازهای تار و سه تار) و ردیف مقدماتی تار و سه تار، اشاره کرد.

مجموعه ی کتاب های « ده قطعه برای تار» شامل آثاری شاخص برای این ساز پر اهمیت موسیقی ایرانی است. این مجموعه ها علاوه برقطعاتی در فرم های رایج درموسیقی ایران ، شامل تمرین های مختلف ، ضربی های متعدد در دستگاه ها و آوازهای ایرانی و قطعاتی با برداشت آزاد و فیگوراتیو از موسیقی دستگاهی و موسیقی نواحی مختلف ایران است. بی اغراق می توان این مجموعه ها را از برترین رپرتوار آموزشی و اجرایی ساز تار در تاریخ موسیقی ایران دانست.

بخش عمده ای از این آثار شامل چهار مضراب ها است . در نوشتار زیر ضمن معرفی این فرم ، به بررسی اجمالی و مشخصات کلی آثار حسین علیزاده در قالب چهار مضراب پرداخته شده است. هنوز بسیاری از آثار این هنرمند شاخص در فرم های گوناگون موسیقی ایرانی، نت نگاری و انتشار نیافته است که تعداد قابل توجهی از آنها در فرم چهار مضراب است. این یادداشت در محدوده آثار منتشره از ایشان نوشته شده است.

چهارمضراب

از فرمهای بسیار مهم موسیقی دستگاهی ایران ؛ فرمی سازی ، دارای ریتم مقید که بیشتردر تقارن های ریتمیک ۸/۶ و۱۶/۶ اجرا می شود. همانگونه که از نام چهار مضراب مشخص است ، این فرم در ابتدا مربوط به ساز های مضرابی بوده و بعدها در سایر سازها نیز متداول شده است. چهار مضراب می تواند در یک دستگاه به صورت مفصل و با اشاره به گوشه های مهم و شاخص یک دستگاه و یا با تمرکز بر یک گوشه از دستگاه ساخته و اجرا شود.

چهار مضراب از سرعت اجرایی بالایی برخوردار و متشکل است از:

– پایه ( الگوی ریتمیک مشخص در چند میزان) که در بین جملات اصلی قطعه اجرا می شود .
– جمله ای ثابت که به صورت ترجیع بند و یا موخره در قسمت های مختلف قظعه اجرا می شود .
– جملات اصلی که با توجه به سلیقه نوازنده در گوشه های مختلف یک دستگاه یا آواز اجرا می شود .

چهار مضراب می تواند به صورت بداهه و یا از پیش آهنگسازی شده توسط یک نوازنده یا به همراه سازکوبه ای و یا ترکیبات مختلف سازی اجرا شود. در برنامه موسیقی ،اجرای چهار مضراب جایگاه ویژه ای داشته ، آمادگی ، توانایی و تسلط گروه یا نوازنده را نشان می دهد.

بسیاری از چهار مضراب ها ، هم به عنوان قطعه اجرایی و هم به عنوان قطعاتی منسجم برای تمرین کاربرد داشته و دارند. چهار مضراب ماهور اثر غلامحسین درویش( درویش خان،تدوین ابوالحسن صبا) و چهار مضراب نوا، مجسلی- حسینی از نمونه های بسیار ارزشمند در این فرم هستند.

در باره ریشه لغوی چهار مضراب ، استادان و کارشناسان فراوانی از جمله روح الله خالقی،برونو نتل، داریوش صفوت، فرهاد فخرالدینی، ژان دورینگ و…. نظر داده اند وفصل مشترک همه این نظرها این است که : الگوی مضرابی این قطعات چهار تایی بوده است( نواختن مضراب روی سیم های سفید، زرد و بم درسازهای تار و سه تار). در همین راستا توجه به نام های سه مضراب و دو مضراب نیز قابل تامل است.

با توجه به اینکه موسیقی سازی قدمت کمتری نسبت به موسیقی آوازی دارد، بدیهی است که فرم چهار مضراب از سابقه و تاریخچه کمتری نسبت به تصنیف و قطعات مشابه ، برخوردار است. چهارمضراب های قدیمی و چهار مضراب های ردیف، از نظر زمانی کوتاه تر و از جملات کمتری برخوردار هستند و در اجراهای قدیمی ، چهارمضراب های کوتاهی در ابتدا وپیش از ساز و آواز اجرا می‌شده است. همچنین در ردیف های موجود ، دستگاه با چهار مضراب آغاز و یا در گوشه های مختلفی از دستگاه چهار مضراب اجرا می شود. با رایج شدن فرم پیش درآمد و اجرای آن در آغاز برنامه های موسیقی، جایگاه چهار مضراب به عنوان فرم و قطعه ای مستقل ، در میان اجراهای موسیقی تثبیت شد.

در ردیف موسیقی دستگاهی ایران روایت موسی معروفی، دستگاه‌های چهارگاه، همایون و نوا و در روایت نورعلی برومند دستگاه های سه گاه، همایون و نوا با چهار مضراب آغاز می‌شوند. همچنین دستگاه راست پنجگاه به روایت اسماعیل قهرمانی نیز با چهار مضراب آغاز می شود. به جز این موارد در بیشتر دستگاه ها و بعضی از آوازها چهارمضراب هایی با تمرکز بر یک گوشه خاص اجرا می شود.در ردیف های ابوالحسن صبا نیز، با توجه به سنت قدیم موسیقی ایران، چهارمضراب در ابتدای هر دستگاه قرار گرفته و ازساختاری بسیار منسجم برخوردار است. فرم چهار مضراب بعدها در آثار استادان موسیقی ، مدون تر، با بسط و گسترش طولانی‌تر و با تکنیک های پیچیده تری در مضراب گذاری و جمله بندی ، نسبت به چهارمضراب های قدیمی، ساخته شده که می توان به آثار علی اکبر شهنازی،علینقی وزیری،ابوالحسن صبا،حبیب سماعی، عبدالحسین شهنازی ،فرامرزپایور،جلیل شهناز و…. اشاره کرد.علینقی وزیری، ابوالحسن صبا و حسین یاحقی فرم چهار مضراب را در سازهای آرشه ای به حد اعلا رسانده و این مهم را در ساز پیانو مشیر همایون شهردار و مرتضی محجوبی به انجام رساندند. محمدرضا لطفی، موسیقیدان جریان ساز معاصراز حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان به عنوان احیاکنندگان فرم اصیل‌ چهارمضراب در دوره ی معاصر نام برده است.

چهار مضراب در آثار حسین علیزاده

توجه ویژه به موسیقی سازی و ساخت آثار متعدد با این رویکرد از ویژگی های آثار حسین علیزاده است. پیش از این در یادداشت دیگری تحت عنوان(در رهانیدن موسیقی از غیر کلام) به این موضوع پرداخته شده است.

با نگاهی اجمالی به آثار حسین علیزاده در فرم چهار مضراب می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:

۱- پیچیدگی ریتمیک و پیروی ریتم از جمله بندی ملودیک از خصوصیات ویژه ومشخصه های خاص در این قطعات است . در مقایسه با نمونه های قدیمی تر، ضمن پیروی از شکل کلی ریتم در چهار مضراب، این قطعات از گردش و تنوع ریتمیک ویژه و قابل تاملی برخوردارند. سیال بودن ریتم در این قطعات از ویژگی های خاص و به دور از قالب های ریتمیک با تکرار های متعدد است. تنوع در الگوهای ریتمیک و تغییر ریتم باعث شده است قطعات از تحرک و شادابی خاصی بهره مند باشند.

۲-نگاه عمیق ، آزاد و غیر کلیشه ای به گوشه ها و فرازهای مختلف در هر دستگاه یا آواز، در ملودی پردازی، باعث شده است که تنوع ملودیک این قطعات از انسجام ، پیوستگی و زیبایی شناسی خاصی بهره مند باشد.

۳ – بسط و گسترش واستفاده ازمختصات گوشه هایی که کمتر مورد توجه قرار می گیرند از دیگر خصوصیات بارزاین قطعات می باشد.

۴- با توجه به پیچیدگی مضراب گذاری و نیاز به تکنیک اجرایی قوی، تمامی قطعات در جایگاه تمریناتی برای بالا بردن تکنیک اجرایی نوازندگان از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردارند. از آنجا که بسیاری از تکنیک های استفاده شده در این قطعات ازابداعات شخصی آهنگساز است، علائم خاصی نیز برای این تکنیک ها در نظر گرفته شده است.

۴- توجه خاص به دستگاه ها و آوازهایی از ردیف موسیقی دستگاهی ایران که در طول زمان به آنها توجه کمتری صورت گرفته است.

۵- با توجه به اینکه ساخت این قطعات در یک بازه زمانی در حدود سه دهه انجام گرفته است ، هر یک از این قطعات بیانگر احوالات شخصی آهنگساز در مقطعی خاص می باشد.

۶- اعتقاد کامل دارم که این آثار ادامه روند منطقی، هوشمندانه و خلاقانه ی استادان ماقبل اوست. آثاری که با نگاه غیر منجمد و غیر کلیشه‌ای به ردیف موسیقی دستگاهی ایران، جمله پردازی ملودیک و مواجهه با ریتم، با چاشنی احساس عمیق و شناخت او از هنر، زیبایی شناسی و اجتماع به ثمر رسیده اند.

بدیهی است که بررسی دقیق و جامع هر یک از این آثار در محدوده این نوشتار نیست و باید توسط متخصصین مرتبط صورت پذیرد.

توضیح:

برای آگاهی و مطالعه بیشتر درباره فرم چهار مضراب و سوابق و ریشه های تاریخی این فرم به نوشتار دکتر بابک خضرائی در سایت دائره المعارف بزرگ اسلامی و یا دایره المعارف ویکی پدیا مراجعه فرمایید.

چهار مضراب ها

مترونوم تقارن ریتمیک منبع
ده قطعه برای تار دستگاه/ آواز شماره

قطعه

♪. =۱۶۸ ۱۶/۶ جلد۱ راستپنجگاه ۱
♪. =۱۶۸ ۱۶/۶ جلد۱ ماهور ۲
♪. =۱۳۸ ۱۶/۱۵و۱۶/۶ جلد۲ بیات ترک ۳
♪. =۱۲۶ ۱۶/۱۲ جلد۳ نوا ۴
۹۶=.♩ ۸/۶ جلد۳ راستپنجگاه ۵
♪. =۱۳۲ ۱۶/۶ جلد۳ ابوعطا ۶
۷۲=.♩ ۸/۹و ۸/۶ جلد۳ چهارگاه ۷
+♩ ♪. ♩+=۴۰ ۱۶/۱۱ جلد۴ بیات ترک ۸
۴۸=♩+.♩ ۱۶/۶-۱۶/۴-۱۶/۸-۱۶/۷ جلد۴ افشاری ۹
♩+.♩=۴۰ ۱۶/۱۰ جلد۴ نوا ۱۰
♪. =۱۲۸ ۱۶/۶-۱۶/۱۲ جلد۵ سرمست( ابوعطا) ۱۱
۹۲=.♩ ۸/۶-۸/۱۲ جلد۵ راستپنجگاه ۱۲
♪. =۱۰۰ ۱۶/۱۲ جلد۶ مخالف( سه گاه) ۱۳
♪. =۱۲۰ ۱۶/۱۲ جلد۶ افشاری ۱۴