«اصلی و کَرم»

داستان‌ عاشیقی، نوعی روایت است که عاشیق‌ها در گردهمایی‌ها و بویژه در «قهوه‌خانه عاشیقلار» آن را اجرا می‌کنند.

«اصلی و کَرم» یک افسانه‌ی غمگین عاشیقی است که خاستگاه آن منطقه‌ی آذربایجان است. «آواز یانیخ کرم» که به‌صورت بداهه توسط «اصلی» خوانده می‌شود، یکی از ارکان هنر عاشیقی است.

البته براساس تحقیقات انجام‌شده، بخش زیادی از موسیقی نواحی ایران شامل افسانه‌های غمگین است که راویان آن‌ها، سرآمدان موسیقی آن خطه هستند.

داستان‌ عاشیقی نیز به‌عنوان یکی از ارکان موسیقی عاشیقی، نوعی روایت است که عاشیق‌ها در گردهمایی‌ها و بویژه در «قهوه‌خانه عاشیقلار» اجرا می‌کنند. قسمت‌های منثور این ژانر هنری را عاشیق روایت می‌کند و بخش‌های منظوم آن را همراه با نواختن ساز عاشیقی به آواز می‌خواند.

مفهوم آن مشخصا شامل داستان‌هایی است که حول ماجراهای عاشقانه‌ی یک عاشیق شکل گرفته‌اند. فراق عاشق از معشوق، در این روایت‌ها نه به‌خاطر بی‌وفایی معشوق، بلکه به علت قضای روزگار اتفاق می‌افتد و عشق همواره دوطرفه است.

یک نمونه از داستان‌های عاشیقی «اصلی و کرم» است؛ داستان یک شاهزاده‌ی ترک اهل اصفهان در دوره‌ی صفویان که عاشق دختری ارمنی می‌شود. این داستان برخلاف الگوی رایج عاشیق‌ها، با مرگ عشاق پایان می‌یابد.

همه‌ی منظومه‌های عاشیقی از یک الگو پیروی می‌کنند. داستان با تولد عاشیق آغاز شود و با ازدواج او پایان می‌یابد. صحنه با توصیف خانواده و زادگاه او چیده می‌شود. آن‌گاه یک بحران، عمدتا اجاق‌کوری والدین عاشیق، به میان کشیده و اغلب با تولد عاشیق برطرف می‌شود. بحران کانونی روایت، در نوجوانی عاشیق هنگامی جلوه می‌کند که او از طریقی غیبی (معمولا در خواب) عاشق می‌شود.

در حین همین رویای صادقه، استعداد هنری به عاشیق اعطا می‌شود و او بعد از بیداری به سرودن آوازهای عاشقانه، نواختن ساز و آوازخوانی قادر می‌شود و عشق خود را در قالب موسیقی بیان می‌کند. از آن لحظه، ساز همواره همراه عاشیق است که در فراق معشوق آواره شده است. ادامه‌ی داستان را هم ماجراهایی تشکیل می‌دهند که در طی آن‌ها، عاشیق موانع را یکی بعد از دیگری تا وصل به معشوق، با تکیه بر هنرش برطرف می‌کند.

هنرمندان کشورهای مختلف براساس افسانه‌ی «اصلی و کرم» که در میان اقوام مختلف به‌صورت نماد و تمثیل عشق پاک درآمده‌، منظومه‌ها، داستان‌ها و نمایشنامه‌های بسیاری ساخته و پرداخته‌اند. ناظم حکمت، شاعر معاصر ترک با الهام از این داستان منظومه‌ی «کرم گیبی» را سروده‌ است و خاچاطور آبوویان (۱۲۶۴ ق / ۱۸۴۸ م) نویسنده‌ی ارمنی داستان «دختر ترک» و نریمان نریمانف داستان «بهادر و سونا» را براساس آن نوشته‌اند.

یکی از معروف‌ترین آثاری که براساس این افسانه پدید آمده، اپرای «اصلی و کرم» است که در ۱۹۱۲ میلادی توسط عزیر حاجی بیگوف، موسیقیدان و آهنگساز مشهور آذربایجانی تصنیف شده و شهرت جهانی پیدا کرده‌ است. خیلی‌ها «اصلی و کرم» را تمثیل یک عشق پاک می‌دانند.

«اصلی و کرم» تنها یکی از آن صدها داستانی است، که معلوم نیست تا کی قرار است، فقط سینه‌به‌سینه میان عاشیق‌ها نقل شود. تا به‌حال کسی به ثبت و ضبط رسمی این آثار آن‌طور که باید نپرداخته و این افسانه‌های ایرانی را فقط محلی‌ها می‌دانند. البته شنیده شده که پروین بهمنی – پژوهشگر موسیقی قشقایی – در حال نگارش کتابی درباره‌ی افسانه‌ی «اصلی و کرم» است که هنوز منتشر نشده است.