تب نوشتن سمفونی‌های سفارشی در چند سال اخیر به قدری بالا گرفته که هرکس به فراخور نام، پیشینه‌ی خانوادگی، سابقه‌ی کاری و ارتباطات درون یا برون سازمانی می‌تواند به تولید آثار سفارشی روی آورد.
اصطلاح “سفارشی” مانند دیگر مناسبات هنری و اجتماعی در کشور؛ معنای خاص خود را دارد. اگر ساخت سمفونی‌های سفارشی در دیگر کشورها به‌منزله حرفه‌ای بودن آهنگساز و آزادی عمل او در خلق اثر با یک موضوع مشخص و البته آزاد در نتیجه‌گیری است و این همه درحالی است که هرگز فلسفه‌ی هنر برای هنر در اثر سفارشی نادیده گرفته نمی‌شود، اما بسیاری از کارشناسان بر این باورند که هنر سفارشی در ایران؛ بیشتر تابع دستور یک مقام یا نهاد اداری یا سیاسی کشور در خلق اثری است که معنای موردنظر همان فرد یا نهاد را دنبال کرده و به آن جامه عمل می‌پوشاند. پس مبحث “هنر برای هنر” و پرسش از کیفیت اثر هنری در این دست آثار مجال عرض‌اندام ندارد.
در این دست آثار؛ چرایی خلق آثار سفارشی همچنین مقبولیت آن در نزد مخاطبان با درستی و نادرستی چگونگی بازتاب پیام در اثر ارتباطی ندارد.
در مرور دلایل بالاگرفتن این تب؛ گاه به راکد بودن وضعیت موسیقی ازنظر اجراهای صحنه‌ای و انتشار نامطلوب آثار موسیقایی اشاره می‌شود که موجب می‌شود برخی هنرمندان برای گذران زندگی به تولید آثار سفارشی روی آورند.
* هزینه‌های سرسام آور و کناره‌گیری بخش خصوصی
نبود کارشناسان موسیقی خبره برای ارزشیابی فرم‌های ارکستری و همچنین دهن پرکن بودن واژه”سمفونی” منجر به ساخت آثاری غیرسمفونیک نیز شده است. به‌گونه‌ای که گاه آهنگسازان با استفاده از ناآگاهی کارشناسان دولتی با تلفیق یک قطعه موسیقایی با چند آیتم مختلف و تنظیم پارتیتورهای خاک‌خورده کتابخانه‌‌ای؛ بر اثر ساخته شده خود؛ عنوان سمفونی می‌نهند.
با این حال در تعریف سمفونی اینگونه نوشته‌اند که سمفونی بزرگترین فرم ارکسترال و دارای چهار موومان است و از پشتوانه‌ای بسیار تاریخی برخوردار است که مروجان اصلی آن هنرمندانی مانند هایدن، موتزارت، بتهوون، برامس و بروکنر بوده‌اند.
اما درمیان هنرمندان کشور ما که در ساخت سمفونی‌های مناسبتی بر سر دهانها افتاده‌اند و گاه این رویه منجر به زیر سوال رفتن دیگر آثار ارشمند آنها نیز شده؛ می‌توان به نام‌های متعددی اشاره کرد.
شاهین فرهت با ساخت بیش از ۱۰ سمفونی مناسبتی؛ گوی سبقت را از همتایان خود ربوده است. مجید انتظامی که کارنامه پرباری در ساخت موسیقی فیلم دارد، در رده دوم سازندگان سمفونی‌های مناسبتی جای دارد. سمفونی‌های سفارشی ایثار، صلح و امید خرمشهر، این فصل را با من بخوان، انقلاب(صلح و امید) در فهرست آثار سفارشی انتظامی است اگرچه بسیاری بر این باورند که به جز سمفونی خرمشهر، دیگر آثار این هنرمند؛ یک اثر سمفونیک محسوب نمی‌شود و نامگذاری آنها به‌عنوان سمفونی اشتباه است. این نامگذاری اشتباه تا حدی پیش رفت که سال گذشته سمفونی انقلاب(صلح و امید) ساخته انتظامی به رهبری منوچهر صهبایی در کشورهای اروپایی اجرا شد که این اجرا حرف و حدیث‌های فراونی نیز درپی داشت؛ به گونه‌ای که پیمان سلطانی به‌عنوان رهبر ارکستر ملل به صراحت اعلام کرد که برای این اجرا باید آثار آهنگسازان قدرتمندتری مانند اصلانیان،چکناوریان و علی رهبری اجرا می‌شد تا آبروی ایران در مجامع بین‌المللی به بازی گرفته نمی‌شد.
همچنین مصطفی کمال پورتراب که خود عضو شورای فنی این ارکستر است، صریح‌تر از سلطانی گفته بود: با اجرای سمفونی صلح و دوستی مخالفم؛ چراکه این اثر ازنظر کارشناسی مورد تائید من نیست منتها وقتی مسئولان برخلاف نظر کارشناسی؛ تصمیم به اجرای اثری دارند، مسئولیت را به نوعی از ما سلب می‌کنند.
اما مجید انتظامی(آهنگساز) درباره چرایی ساخت آثار سفارشی اینگونه سخن می‌گوید: این جنس آثار باید سفارشی ساخته شوند و غیر از آن معنا ندارد!
انتظامی معتقد است که؛ نوع و فرم آثارش، نیازمند صدها نوزانده و یک ارکستر بزرگ است که هیچگاه بخش خصوصی به‌دلیل هزینه سرسام‌آور آن حاضر به سرمایه‌گذاری در این حوزه نیست.
عقل معاش شاید بی‌پرده‌ترین دلیل برخی هنرمندان حتی صاحب‌نام برای ساخت سمفونی‌های سفارشی است. انتظامی اما از آثار خود سفت و سخت دفاع می‌کند و استقبال از این آثار را دلیل این ادعا می‌داند.
اینکه آثار سفارشی چه اندازه در برقراری ارتباط با مخاطب؛ توفیق کسب می‌کنند و آیا با میهمانان سفارشی و کارت‌های دعوت می‌توان مدعی استقبالی پرشور از این آثار شد و باز اگر به پر شدن سالن‌ها و درج اخباری خوش در برخی رسانه‌های نزدیک به دولت می‌توان عنوان “استقبال پرشور” گفت، پس برای اجرای شجریان با بلیت‌های گران و بازار سیاه تشکیل شده برای خرید بلیت آن چه نامی باید گذاشت؟!
این همه سوالات مهمی است که مفهوم استقبال را بیش از پیش روشن می‌کند.
مجید انتظامی هم می‌گوید که موافق کار دولتی نیست؛ ولی اگر دولت سرمایه‌گذاری نکند؛ پس امید به چه کسی باید داشت؟ آیا بخش خصوصی در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کند؟ حتی به فرض سرمایه‌گذاری، آیا نباید به فکر بازگشت سرمایه خود باشد؟
انتظامی از یکسو می‌گوید موافق کار دولتی نیست و ازسوی دیگر معتقد است باید همه نهادها را تشویق به سفارش آثار موسیقایی به‌ویژه آثار حجیم ارکسترال کنیم چراکه سفارش سمفونی چیزی نیست که تنها در ایران صورت گیرد بلکه این کار در همه دنیا متداول است. برای نمونه، یکی از کارهای ونجلیس به سفارش ناتو ساخته شده یا بسیاری از کارهای موتزارت به صورت سفارشی ساخته شده است.
برخی کارشناسان هم اعتقاد دارند سفارشی بودن هرگز اتفاق بدی نیست اما اثر باید به‌یاد ماندنی، جاویدان و موفق در ارتباط با مردم باشد که متاسفانه مولفان آثار سفارشی در ایران چندان مردم و ماندگاری آثار را جدی نمی‌گیرند.
*امداد غیبی هم شیوه‌ای است
شاهین فرهت با ساخت سمفونی‌های امام رضا(ع)، خلیج فارس، دماوند و بانوی ایرانی و … به چهره شناخته شده‌ای در موسیقی ایران تبدیل شده است. به‌عقیده کارشناسان؛ آثار این هنرمند ازنظر فرم موسیقایی و نامگذاری سمفونی کاملا درست است اما محتوای آثار وی به نارضایتی مخاطبان منجرشده است. به گونه‌ای که هم‌اکنون عنوان آثار سفارشی ـ ولو این آثار ازنظر فرم و محتوا در سطح بالایی باشد ـ برای عموم شنوندگان موسیقی یادآور اثری فاقد اصالت و دولت‌گرا است.
درکنار نقدهای تندی که به این دست آثار می‌شود؛ شاهین فرهت، گرایش خود به سمفونی را امداد غیبی می‌داند. این آهنگساز، تفاوتی میان آثار سفارشی و آنها که از ذوق هنرمند نشات گرفته؛ نمی‌داند.
به‌گفته فرهت، سفارش برای هنرمند از دو نظر مهم است: او را به نوشتن کار تشویق می‌کند و سعی می‌کند اثر خوبی ارائه دهد. به‌همین دلیل سفارش یک اثر هنری را نباید با کارهای مقطعی و فوری اشتباه گرفت.
نظریات شاهین فرهت درباره اینکه چرا باید دولت در ساخت و سفارش آثار سمفونی دخیل باشد، بی‌شباهت با سخنان مجید انتظامی نیست. به‌گفته این آهنگساز، نوشتن آثار برای ارکستر‌های بزرگ؛ بسیار پرخرج است به‌همین دلیل یک آهنگساز حرفه‌ای برای اجرا و انتشار اثرش؛ نیازمند حمایت است.
*سوء‌استفاده از عنوان سمفونی
هوشنگ کامکار (آهنگساز و سرپرست گروه کامکار) با انتقاد از روند تولید آثار سفارشی که به اسم «سمفونی» معروف شده‌اند، می‌گوید: این نوع از موسیقی در کشور ما به‌شدت درگیر سفارش‌نویسی شده و آثاری هم که خلق می‌شوند بعید است ماندگاری لازم را داشته باشند.
به‌گفته کامکار، برخی از هنرمندان از لغت سمفونی برای بزرگ جلوه دادن اثر خود استفاده می‌کنند؛ درحالیکه به جز تمرین و حل مسائل هارمونی، چیز دیگری ندارد. از طرفی وقتی یک اثر مخاطب نداشته باشد، هرقدر کار ارایه شده؛ پرتکنیک باشد، دارای نواقص فروانی است. اما متاسفانه بعضی از آهنگسازان بدین وسیله می‌خواهند تمرین کنند و خودشان را به‌وسیله سفارش آزمایش کنند. بعضی هم برای پول این کار را می‌کنند یا برای اجرا در خارج از کشور. زیرا اینگونه آثار عموما برای اجرا در خارج از کشور مورد حمایت ویژه قرار می‌گیرد.
*چرا فقط عناوین مذهبی؟
عباس خوشدل؛ یکی از آهنگسازانی است که بر ضرورت برقراری ارتباط مخاطب با آثار موسیقایی تاکید ویژه دارد.
به‌گفته وی، مخاطبی که برای دیدن و شنیدن یک سمفونی به سالن می‌آید؛ انتظار دارد شاهد اجرای اثری در حجم یک ارکستر بزرگ باشد و از آن لذت ببرد؛ درحالیکه تجربه ساخت سمفونی‌های مناسبتی تاکنون نشان داده، بیشتر آنها کشش یک کار ۹۰ دقیقه‌ای را ندارند.
اما پیمان سلطانی به‌عنوان رهبر ارکستر ملل از یک منظر دیگر سخن می‌گوید و آن اینکه؛ چرا فقط برای اعیاد و اسامی مذهبی سفارش اثر می‌دهند آیا کسی به فکر حفظ میراث فرهنگی و معنوی این سرزمین کهن نیست؟ نوروز، یلدا، داستان‌های شاهنامه، داستان‌های مولانا و …. هریک می‌توانند به یک شاهکار موسیقی بدل شوند اما معلوم نیست که چرا کسی در این حوزه‌ها وارد نمی‌شود!
*آثاری عاری از هنر…
«ساخت آثار سفارشی به مناسبت جشن‌های ملی یا مراسم مذهبی فی‌نفسه بد نیست به شرط اینکه جنبه‌های هنری یک اثر درنظر گرفته شود.»
این بخشی از سخنان رهبر سابق ارکستر سمفونیک تهران است. به‌گفته منوچهر صهبایی، نمی‌توان هر قطعه‌ای را که به سفارش سازمان یا نهادی ساخته شده در زمره آثار هنری قلمداد کرد چراکه سفارش اثر هنری در تمام دنیا تعریف خاص خود را دارد و اینگونه نیست که هر فرد با هر تخصصی که در حوزه موسیقی دارد؛ اجازه ساخت و رهبری یک اثر سفارشی را به خود بدهد.
منوچهر صهبایی می‌گوید: متاسفانه تجربه ارکسترسمفونیک در سالهای اخیر نشان داده که هرکس با هر عنوانی در عرصه موسیقی پا فراتر از حد توانایی خود گذاشته و اقدام به ساخت اثر هنری سفارشی کرده است.
*سفارش در ایران و فراسوی ایران، تفاوت از زمین تا آسمان
«بحث سفارش فی‌نفسه موضوع بدی نیست. در این شیوه کاری؛ دو نکته اهمیت دارد:
اول، سفارش‌دهنده با شناخت کامل و درایت؛ گزینش صحیحی را از بین هنرمندان نسبت به ارتباط وی و پروژه موردنظر انجام می‌دهد.
دوم، اگر سفارش‌گیرنده به سوژه؛ اعتقاد و علا‌قه نداشته باشد، از پذیرش آن اجتناب می‌کند.»
این بخشی از سخنان سعید شریفیان که ساخت سمفونی”سرداران” و” اروند رود” را در کارنامه خود دارد. همچنین وی اثر موسیقایی دیگری به‌نام “خسوف” ساخته که به‌دلیل تفکرات اشتباه مسئولان و همچنین بدون اجازه وی؛ باعنوان سمفونی خسوف تبلیغ شد. به‌گفته شریفیان، فضای ساخت آثار سفارشی و نوع نگاه مخاطبان به این آثار در خارج از کشور با ایران متضاد است. به گونه‌ای که در خارج از مرزهای ایران، اگر هنرمندی؛ سفارشی برای ساخت اثری دریافت کند، نشانگر توانایی و ویژگی‌های خاص وی در ساخت آن اثر خاص است که خود امتیاز و افتخاری برای وی محسوب می‌شود.
گزارش از: آمن خادمی
دیدگاهتان را بنویسید