مرگ آخرین نوازنده‌ها

اهالی موسیقی ایران هر جا قرار باشد و از غنای موسیقایی سخن بگویند بعید به نظر می رسد کرمان را در این زمینه، جزو بهترینها ندانند کرمان ۳۵ ساز منحصر بفرد دارد و قدیمی ترین ساز نواحی نیز با قدمت پنج هزار سال مربوط به سورنای گلی کشف شده در منطقه ای در جنوب کرمان به نام بشاگرد است اما متاسفانه بسیاری از این سازها در خطرمنسوخ شدن به دلیل مرگ آخرین نوازنده های آنان قرار دارند.

اولین پیانو نواز حرفه ای ایران در کرمان

فواد توحیدی، نوازنده و پ‍ژوهشگر موسیقی درباره تاریخچه موسیقی در کرمان به خبرنگار مهر می گوید:  این که محمود خان مفخم الممالک، اولین پیانو نواز حرفه ای در ایران، حاکم کرمان در زمان قاجار بوده است خود نشان از سابقه طولانی این هنر در این منطقه دارد.

وی به دیگرهنرمندان صاحب نامی همچون روح الله خالقی، کوروس سرهنگ زاده، داریوش رفیعی، مهدی بهزادپور، حسن ناهید، پیروز ارجمند، عماد توحیدی  و پیمان سلطانی هم اشاره کرده و می افزاید: این هنرمندان که در عرصه ملی جزو چهره های برتر هنر موسیقی هستند همه از این خطه برخاسته اند.

ناشناخته بودن موسیقی نواحی کرمان

توحیدی در ادامه، به غنای موسیقی نواحی در استان کرمان پرداخته و می گوید: در بحث موسیقی نواحی، مشکلی که در کشور وجود دارد این است که تاریخ مکتوبی از آن وجود ندارد و هر چه اطلاعات تاریخی داریم به صورت شفاهی و سینه به سینه به ما رسیده است به همین دلیل نمی توان به طور قاطع درباره پیشینه این موسیقی صحبت کرد.

وی البته تصریح می کند: آنچه که محرز است این است که موسیقی نواحی ایران ریشه و سرچشمه موسیقی کلاسیک ایرانی بوده تا جایی که بسیاری از سازهای کلاسیک ایران از سازهای استفاده شده در این موسیقی گرفته شده است.

توحیدی در ادامه به موسیقی نواحی استان کرمان اشاره و اظهار می کند: متاسفانه تا ده سال پیش کسی چیزی از این موسیقی نمی دانست و گمان بر این بود که این خطه فاقد این نوع موسیقی است.

نواختن چوب پا در یکی از روستاهای کرمان

وی ادامه می دهد: حتی بعد از افتتاح دبیرخانه جشنواره موسیقی در کرمان و برگزاری این جشنواره در چند دوره اول خبری از موسیقی نواحی این منطقه نبود.

حیرت پژوهشگران از غنای موسیقی کرمان

توحیدی که خود مسئول دبیرخانه جشنواره موسیقی نواحی است، می گوید: در این شرایط سوالی در ذهنم پیش آمده بود که مگر می شود پهناورترین استان کشور از موسیقی نواحی بی بهره باشد این بود که سفرهای تحقیقی خود را با چند تن از هنرجویان خود در این زمینه آغاز کردم.

وی می افزاید: هر چه که ادامه می دادیم نتایج شگفت انگیزتری به دست می آمد که با این شرایط از پژوهشگران موسیقی کشور تقاضا کردم تا در این سفرها ما را همراهی کنند.

وی ادامه می دهد: این پژوهشگران وقتی ملودیها، سازها و گویش های مختلف بدوی را در مناطق مختلف استان کرمان مشاهده کردند همه حیرت زده شدند و تایید کردند که این استان از لحاظ موسیقی نواحی بسیار غنی است.

توحیدی اضافه می کند: با این وضع، انگیزه ما هم برای ادامه تحقیقات بیشتر می شد تا جایی که با هزینه شخصی خود، بیش از یکصد سفر به مناطق مختلف استان انجام دادیم و به طور مرتب فیلمها و گزارشات سفر را برای سایر پژوهشگران فرستادم.

توحیدی می افزاید: کار که به اینجا رسید، خودِ پژوهشگرانی که تا پیش از این اذعان داشتند کرمان فاقد موسیقی نواحی است پیشنهاد دادند که می خواهند از نزدیک این مناطق را ببینند و سرانجام هم اعلام کردند که استان کرمان به اندازه چند استان موسیقی خیز کشور موسیقی و ساز دارد.

گروههای کرمانی؛ گل سرسبد همه جشنواره ها

توحیدی می گوید: از این به بعد، گروههای  موسیقی کرمان که تا پیش از این به هیچ جشنواره ای دعوت نمی شدند گل سرسبد همه جشنواره های موسیقی کشور شدند.

وی در ادامه به خاطره ای از اجرای گروه موسیقی نواحی کرمان در یکی از جشنواره های موسیقی فجر اشاره کرده و می گوید: در آن جشنواره گروه کرمان تنها گروهی بود که هیچ خبرنگاری به سراغش نیامد اما صبح روز بعد از اولین اجرای ما، دیدیم که خبرنگاران در محل اقامت گروه در هتل، خوابیده اند تا اولین کسی باشد که با این گروه گفت و گو می کنند.

این محقق موسیقی بیان می دارد: حتی گروه موسیقی نواحی کرمان تنها گروهی بود که رادیو سراسری در برنامه ای با عنوان “پرسه” به طور اختصاصی به معرفی موسیقی کرمان و این گروه پرداخت.

این نوازنده تصریح می کند: از آن پس، گروه کرمان پای ثابت همه جشنواره های موسیقی شد و در جشنواره های مختلفی از جمله ذکروذاکرین، ستایش خوانی، موسیقی کار، موسیقی مذهبی، موسیقی زنان و دیگر جشنواره ها بهترین گروه شرکت کننده انتخاب می شد.

وی در خصوص غنای موسیقی کرمان به ماجرای دیگری هم اشاره می کند و می گوید: درهمایش بین المللی تمدن جیرفت که چند سال پیش در تهران برگزار شد وقتی نوازنده سوتاکو(نوعی ساز محلی کرمان که از انار خشک شده درست می شود) از جبالبارز جیرفت اجرا کرد کل جشنواره تحت الشعاع موسیقی این منطقه قرار گرفت و تمام خبرنگاران داخلی و خارجی بهترین خبری که از جشنواره تهیه کردند، مربوط به اجرای این ساز بود.

آلبوم موسیقی نواحی کرمان  نایاب شد

این پژوهشگرموسیقی به لوحهای فشرده ای که از موسیقی نواحی مناطق مختلف کرمان تهیه شده هم اشاره کرده و می گوید: این تولیدات با عنوان “کویرانه” در تیراژ وسیعی در کشور پخش شد که به علت استقبال مخاطبان نایاب شد و این در حالی بود که مسئولین پخش این آثار می گفتند که بسیاری از آثار موسیقیدانان مشهورکشور یکی دو سال در انبارها خاک می خورد اما این لوحهای فشرده در مدت دو ماه کاملا نایاب شده است.

وی افزود: چهار کویرانه ای هم که تا به حال وارد بازار موسیقی کشور شده رتبه اول تولیدات موسیقی نواحی ایران در جشنواره تولیدات حوزه این موسیقی را کسب کرده است.

توحیدی می گوید: پژوهشی با عنوان ترنم کویر هم که جستاری در موسیقی نواحی استان کرمان و کار خودم است هم در جشنواره تولیدات صدا و سیمای سراسر کشور اول شد.

سازهای کرمان در دنیا منحصر بفرد است

این پژوهشگر موسیقی در ادامه به ویژگیهای منحصر بفرد سازهای مناطق مختلف استان کرمان اشاره کرده و می گوید: هیچ استانی به اندازه کرمان تنوع سازی ندارد تا جایی که در حال حاضر بیش از ۳۵ نوع ساز از مناطق مختلف استان به دست آمده که برخی از آنها نه تنها در ایران بلکه در کل دنیا منحصر به فرد هستند.

توحیدی  “چوغُرو” را یکی از این سازها عنوان و اظهار می کند: چوغرو تنها ساز چهار گوشه دو طرفه در دنیاست این ساز در روستای بیدخون مَرغک بم شناسایی شده که درهنگام رقص و پایکوبی نواخته می شود.

وی اضافه می کند: نوع ساختمان چوغرو نواختن آن را سخت می کند اما نوازندگان با مهارت ویژه ای آن را می نوازند.

وی “جاریگ” را به عنوان یکی دیگر از سازهای منحصر بفرد کرمان معرفی می کند و بیان می دارد: جاریگ به معنای جا و مکان ریگ است که در شادیانه های دهستان مَرغک بم در کنار ساز دایره استفاده می شده است.

توحیدی از “جوغ” هم به عنوان یکی دیگر از سازهای منحصر بفرد مناطق کرمان نام برده و می گوید: تا چند دهه قبل، این ساز بین گروهی از ساربانان و شتربانان استان رواج داشته که آن را با طناب روی شتری به نام شتر سرآهنگ “راه بلد” می بستند و ساربانان هنگام بروز طوفان شن از آن به عنوان راهنما استفاده می کرده اند.

وی اظهار می کند: به عقیده محمدرضا درویشی، پژوهشگر بزرگ موسیقی نواحی ایران، جوغ یکی از معدود سازهای سنگی دارای پوست جهان است.

توحیدی تصریح می کند:  به دلیل اینکه ساربانی در کرمان کمرنگ شده استفاده از این ساز تقریبا منسوخ شده است.

وی در ادامه، به “سورنای گلی” به عنوان یکی دیگر از سازهای منحصر بفرد کرمان اشاره و اظهار می کند: متاسفانه این ساز در سال گذشته آخرین نوازنده خود را که در روستای بناوند زرند بود، از دست داد.

این محقق و مدرس موسیقی درباره ساز “چوسِر” که یکی دیگر از سازهای محلی کرمان است، نیز می گوید: این ساز چوبی است با ارتفاعی بیشتر از دو متر که با زنگوله، دعانوشته، قفل، پارچه های رنگی و خرده فلز تزیین شده و در ایل قرائی توسط فردی به نام مُلا و با کوبیدن آن به زمین در ریتم های نامشخص به صدا در می آید.

وی گفت: به عقیده آنها این کار باعث دور کردن شیاطین و ارواح خبیث و نیروهای فراطبیعی از جسم و روان افراد می شود.

توحیدی از “دُرَک”، “دایره روده ای”، “سورنای نرلاس”، “کوزک” و “یروتی و چنگ قُطی” به عنوان دیگر سازهای منحصر بفرد ناحیه کرمان یاد می کند.

سازی با قدمت ۵ هزار ساله در کرمان/ موسیقی نواحی در معرض نابودی قرار دارد

این موسیقی دان مطرح کشور در ادامه، با بیان اینکه بیشتر سازهای کرمان در موزه موسیقی ایران در تهران و موزه ساز کرمان نگهداری می شود، می گوید: قدیمی ترین ساز کرمان یک “سورنای گلی” است که در بشگرد کشف شده و حدود پنج هزار سال قدمت دارد.

توحیدی ادامه می دهد: سورنای دیگری در منطقه رمشک کشف شده که مربوط به دوره هخامنشیان است.

وی از “جغجغه گِلی” به عنوان یکی دیگر از سازهای قدیمی کرمان که مربوط به  دوران هخامنشیان است نام برده و می گوید: متاسفانه موسیقی نواحی در کرمان و در ایران در معرض خطر نابودی قرار گرفته است.

این محقق درباره دلیل غنی بودن ناحیه کرمان از لحاظ موسیقی نواحی گفت: کرمان به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در گذشته و اینکه در مرکز ایران قرار داشته تنها ناحیه ای در ایران است که هیچ بیگانه ای به آن حمله نکرده و همواره از هجوم فرهنگ بیگانه درامان بوده است.

توحیدی می افزاید: در کنار آن، وسعت زیاد استان، باعث شده که از لحاظ تنوع هم، نسبت به دیگر مناطق کشور غنای بیشتری داشته باشد.

وی می گوید: دارالامان بودن کرمان موجب شده که میزبان طوایف، ایلات، عشایر و کولیهای زیادی از سایر نواحی ایران باشد و این باعث شده همه فرهنگ و آیینهای آنها هم در طول سالها حفظ شود.

مردم محلی بی اعتنا به موسیقی نواحی/ کیبورد بجای سورنا

این پژوهشگرموسیقی در ادامه به دلایل نابودی موسیقی نواحی اشاره و اظهار می کند: در سفرهای نواحی به این نتیجه رسیدم که خودِ مردم مناطق مختلف نیز نسبت به این نوع موسیقی بی تفاوت هستند تا جایی که برای مثال به نوازنده کیبورد که سازی بیگانه است برای هر اجرا ۴۰۰ هزار تومان پول می دهند اما برای یک نوازنده سورنا ۸۰ هزار تومان. بدیهی است در این شرایط فرزند نوازنده سورنا که خود می تواند میراث دار این ساز برای نسلهای بعدی باشد ترجیح می دهد نواختن کیبورد را یاد بگیرد تا سورنا.

وی می گوید: برای جلوگیری از این کار باید فرهنگسازی شود.

لزوم توجه بیشتر رسانه ملی به موسیقی نواحی

توحیدی تصریح می کند که متاسفانه رسانه ملی هم به اندازه لازم برای آشنایی مردم با موسیقی و سازهای نواحی کار نکرده است.

وی می گوید: متاسفانه می بینیم امروز انواع مختلف اسلحه و مواد مخدر و چیزهای دیگر که می تواند بدآموزی داشته باشد به طور مستقیم از این رسانه پخش می شود اما هنوز پخش تصویر سازهای موسیقی نواحی منع قانونی دارد.

بخش خصوصی کمک کند

توحیدی البته برای بهبود این اوضاع پیشنهادی دارد که به گفته خودش تاکنون هم کسی حاضر به اجرایی کردن آن نشده است.

این مدرس موسیقی گفت: برای نجات و احیای موسیقی نواحی پیشنهاد دادم که سازها را به صورت رایگان در اختیار جوانان و نوجوانان روستاها قرار دهیم و به استادان منطقه هم حقوق بدهیم تا این ساز را به مردم آموزش دهند حتی به هنرجویان موفق هم حقوقی پرداخت کنیم.

این محقق می گوید: این کار باعث می شود که بسیاری ازافراد محلی به دنبال این هنر بیایند.

وی اظهار می کند: اما متاسفانه نهادهای دولتی تاکنون حاضر به اجرای این طرح نشده اند و می گویند بودجه لازم را نداریم.

توحیدی گفت: تنها چشم امید من به بخش خصوصی است که دلسوزی پیدا شود و در این رابطه هزینه کند.