بازگشت علی نقی وزیری از سفر پنج ساله فرنگ به میهن، همراه با تغییرات شگرفی در موسیقی دستگاهی ایران بود. وی با الگوبرداری از خانواده سازهای ویولون، پیشنهاد ساخت تارباس، تار آلتو (همین تار معمولی) و تار سوپرانو را داد تا مجموعه ای از صداهای مختلف تار در ارکستر نوپای ایرانی داشته باشد. از آن تلاش ها، ساز تارباس با موفقیت روبرو شد و اینک کمتر گروه موسیقی ایرانی را می توان یافت که از این ساز بهره نگیرد.
علاقه به صداهای بم یا محدوده باس، پس از وزیری همچنان دنبال شد. در دهه چهل خورشیدی، ابراهیم قنبری مهر با همکاری وزارت فرهنگ و هنر آن زمان کارگاه سازگری ایرانی ایجاد کرد و سازهای گمشده تاریخ موسیقی ایران از کتاب های خطی به صحنه چوب و چسب راه یافتند. از جمله ساختن سازی برگرفته از سرود بلوچستان که در تهران با عنوان قیچک شناخته شد. با همین الگو، قیچک آلتو و بعدها قیچک باس پدید آمد. استاد قنبری مهر همچنین کمانچه آلتو و کمانچه باس را در کارنامه خویش ثبت کرد. در دو دهه اخیر پدیده سنتورباس را داشتیم که بیشتر در گروه عارف به سرپرستی زنده یاد مشکاتیان توسط علیرضا جواهری نواخته می شد. چندی بعد مسعود شعاری، هوای سه تار باس کرد و چه خوب جواب گرفت. بهداد بابایی از این تجربه آنقدر خوشش آمده که می گوید ارزش دارد یک اثر تکنوازی با آن منتشر کنم.
در این میان، سر نی همچنان بی کلاه مانده بود تا به حکم سرنوشت قرعه به نام نی سازی پیگیر و خستگی ناپذیر بیفتد. شنیده بودم برخی نی نوازان جوان همواره در پی صداهای بم تر از نی معمولی بودند و هستند ولی هیچ پاسخ دندان گیری نصیب شان نشده بود. خوشبختانه نقطه آغاز ماجرا، ریشه در این خاک داشت. من با آن که نوازنده ساز بادی نیستم بر حسب اتفاق صدایی بم از یک ساز بادی کوه های زاگرس شنیدم و موضوع را با قاسم علوی در میان گذاشتم که پیرو آن تلاش های نافرجامی صورت گرفت. شرح این داستان را پیشتر نوشته ام. بگذریم.
اینک گوش و چشم شما را به تماشای تجربه موفق و ستودنی سید قاسم علوی، نی سازی از سرزمین هنرخیز بیرجند جلب می کنم. تجربه ای که با تحسین محمدعلی کیانی نژاد روبرو گردید و روز سه شنبه ۱۴ اردیبهشت ۱۳۸۹ (۵ می ۲۰۱۰ میلادی) توسط اعضای شورای نظارت با حضور داوود گنجه ای، هنگامه اخوان، دکتر محمد سریر و هادی منتظری به ثبت رسمی وزارت ارشاد رسید. علوی نام این ساز را بم نای و اگر سر هم بنویسیم، بمنای نهاده است. ما نیز به احترام نامگذاری سازنده اش، آن را با عنوان بمنای خواهیم شناخت.
ساختمان ساز و گستره صوتی آن
بمنای ساخت علوی از دو بخش تشکیل می شود. یکی همان نی معمولی و بخش افزودنی اش با استفاده از یک کدوی کوچک درست شده است که ته کدو را بریده و با یک تکه پوست نازک بره تودلی پوشانده است. این دقیقاً همان پوستی است که روی کاسه و نقاره تار می کشند. بنابراین بمنای از همین زاویه با ساز تار و رباب رابطه خویشاوندی پیدا می کند اما چون مکانیزم تولید صدا با دمش همراه است، در نتیجه همچنان در دسته سازهای بادی جهان جای می گیرد. تفاوتش با دیگر سازهای بادی این است که نفس نوازنده به طور غیر مستقیم از سوراخ های نی خارج می شود. یعنی میان نفس نوازنده و خروجی ساز، همان پوست نازک حایل است.
وقتی نوازنده در لوله ساز می دمد، هوای فشرده داخل کدو ذخیره می شود و بر اثر فشار، پوست نازک را به لرزه درآورده و پوست هم لرزه های خود را از مجرای دهانه همان نی معمولی به بیرون می فرستد. نکته جالب و تحسین برانگیز در این است که وقتی شما با یک نی مشخص برای مثال سل-کوک چنین کاری بکنید، خروجی صدا دقیقاً یک هنگام با به قول فرنگی ها یک اکتاو بم تر شنیده می شود. در نتیجه به راحتی می توان ساز هم کوک آن را جفت و جور کرد. البته بمنای فقط هفت صدای بم نی معمولی را در هنگام بم جواب می دهد.
صدای تکنوازی بمنای با اجرای قاسم علوی را بشنوید
نوازندگان نی نیک می دانند نوازندگی با نی های بلند به ویژه برای افراد کوتاه قد، کار دشواری است و گاه یک نوازنده کوتاه قد حتی نمی تواند نی بلند دو-کوک را در دست بگیرد. حال اگر یک بخش اضافی هم به سر نی بخورد، طبیعتاً نوازندگی نی های بلند دشوارتر می شود ولی بمنای قاسم علوی این امتیاز را دارد که متناسب با شرایط جسمانی نوازنده، تغییر حالت می دهد و بنابراین حتی با نی بلند دو-کوک نیز می توان به راحتی یک هنگام صدای بم در آورد. دو تصویر زیر به خوبی این تغییر حالت نوازندگی را نشان می دهند.
تجربه ای که در کارگاه علوی با دو عدد نی فا-کوک صورت دادیم ،ابتدای راهی است تا آهنگسازان و نوازندگان سازهای بادی بتوانند ترکیبات صوتی تازه ای را بشنوند. گر چه این مختصر که خواهید دید، بدون برنامه ریزی پیشین و صرفاً با حضور اتفاقی هنرمند گرامی عباس زند نوازنده چیره دست بالابان صورت گرفت. در لینک زیر می توانید همنوازی نی فا-کوک با بمنای هم سنگ خودش را بشنوید. کمی ناکوکی در اجرا شنیده می شود ولی این را به حساب کلیت ماجرا نگذارید. در پایان تبریک صمیمانه ام را نخست به سید قاسم علوی و سپس جامعه موسیقی ایران پیشکش می کنم. تا باد چنین باد.
همنوازی بمنای و نی معمولی با اجرای قاسم علوی و عباس زند را ببینید
دیدگاهتان را بنویسید