بازگشت علی نقی وزیری از سفر پنج ساله فرنگ به میهن، همراه با تغییرات شگرفی در موسیقی دستگاهی ایران بود. وی با الگوبرداری از خانواده سازهای ویولون، پیشنهاد ساخت تارباس، تار آلتو (همین تار معمولی) و تار سوپرانو را داد تا مجموعه ای از صداهای مختلف تار در اركستر نوپای ایرانی داشته باشد. از آن تلاش ها، ساز تارباس با موفقیت روبرو شد و اینك كمتر گروه موسیقی ایرانی را می توان یافت كه از این ساز بهره نگیرد.
علاقه به صداهای بم یا محدوده باس، پس از وزیری همچنان دنبال شد. در دهه چهل خورشیدی، ابراهیم قنبری مهر با همكاری وزارت فرهنگ و هنر آن زمان كارگاه سازگری ایرانی ایجاد كرد و سازهای گمشده تاریخ موسیقی ایران از كتاب های خطی به صحنه چوب و چسب راه یافتند. از جمله ساختن سازی برگرفته از سرود بلوچستان كه در تهران با عنوان قیچك شناخته شد. با همین الگو، قیچك آلتو و بعدها قیچك باس پدید آمد. استاد قنبری مهر همچنین كمانچه آلتو و كمانچه باس را در كارنامه خویش ثبت كرد. در دو دهه اخیر پدیده سنتورباس را داشتیم كه بیشتر در گروه عارف به سرپرستی زنده یاد مشكاتیان توسط علیرضا جواهری نواخته می شد. چندی بعد مسعود شعاری، هوای سه تار باس كرد و چه خوب جواب گرفت. بهداد بابایی از این تجربه آنقدر خوشش آمده كه می گوید ارزش دارد یك اثر تكنوازی با آن منتشر كنم.
در این میان، سر نی همچنان بی كلاه مانده بود تا به حكم سرنوشت قرعه به نام نی سازی پیگیر و خستگی ناپذیر بیفتد. شنیده بودم برخی نی نوازان جوان همواره در پی صداهای بم تر از نی معمولی بودند و هستند ولی هیچ پاسخ دندان گیری نصیب شان نشده بود. خوشبختانه نقطه آغاز ماجرا، ریشه در این خاك داشت. من با آن كه نوازنده ساز بادی نیستم بر حسب اتفاق صدایی بم از یك ساز بادی كوه های زاگرس شنیدم و موضوع را با قاسم علوی در میان گذاشتم كه پیرو آن تلاش های نافرجامی صورت گرفت. شرح این داستان را پیشتر نوشته ام. بگذریم.
اینك گوش و چشم شما را به تماشای تجربه موفق و ستودنی سید قاسم علوی، نی سازی از سرزمین هنرخیز بیرجند جلب می كنم. تجربه ای كه با تحسین محمدعلی كیانی نژاد روبرو گردید و روز سه شنبه 14 اردیبهشت 1389 (5 می 2010 میلادی) توسط اعضای شورای نظارت با حضور داوود گنجه ای، هنگامه اخوان، دكتر محمد سریر و هادی منتظری به ثبت رسمی وزارت ارشاد رسید. علوی نام این ساز را بم نای و اگر سر هم بنویسیم، بمنای نهاده است. ما نیز به احترام نامگذاری سازنده اش، آن را با عنوان بمنای خواهیم شناخت.
ساختمان ساز و گستره صوتی آن
بمنای ساخت علوی از دو بخش تشكیل می شود. یكی همان نی معمولی و بخش افزودنی اش با استفاده از یك كدوی كوچك درست شده است كه ته كدو را بریده و با یك تكه پوست نازك بره تودلی پوشانده است. این دقیقاً همان پوستی است كه روی كاسه و نقاره تار می كشند. بنابراین بمنای از همین زاویه با ساز تار و رباب رابطه خویشاوندی پیدا می كند اما چون مكانیزم تولید صدا با دمش همراه است، در نتیجه همچنان در دسته سازهای بادی جهان جای می گیرد. تفاوتش با دیگر سازهای بادی این است كه نفس نوازنده به طور غیر مستقیم از سوراخ های نی خارج می شود. یعنی میان نفس نوازنده و خروجی ساز، همان پوست نازك حایل است.
وقتی نوازنده در لوله ساز می دمد، هوای فشرده داخل كدو ذخیره می شود و بر اثر فشار، پوست نازك را به لرزه درآورده و پوست هم لرزه های خود را از مجرای دهانه همان نی معمولی به بیرون می فرستد. نكته جالب و تحسین برانگیز در این است كه وقتی شما با یك نی مشخص برای مثال سل-كوك چنین كاری بكنید، خروجی صدا دقیقاً یك هنگام با به قول فرنگی ها یك اكتاو بم تر شنیده می شود. در نتیجه به راحتی می توان ساز هم كوك آن را جفت و جور كرد. البته بمنای فقط هفت صدای بم نی معمولی را در هنگام بم جواب مي دهد.
صدای تكنوازی بمنای با اجرای قاسم علوی را بشنوید
نوازندگان نی نیك می دانند نوازندگی با نی های بلند به ویژه برای افراد كوتاه قد، كار دشواری است و گاه یك نوازنده كوتاه قد حتی نمی تواند نی بلند دو-كوك را در دست بگیرد. حال اگر یك بخش اضافی هم به سر نی بخورد، طبیعتاً نوازندگی نی های بلند دشوارتر می شود ولی بمنای قاسم علوی این امتیاز را دارد كه متناسب با شرایط جسمانی نوازنده، تغییر حالت می دهد و بنابراین حتی با نی بلند دو-كوك نيز می توان به راحتی یك هنگام صدای بم در آورد. دو تصویر زیر به خوبی این تغییر حالت نوازندگی را نشان می دهند.
تجربه ای كه در كارگاه علوی با دو عدد نی فا-كوك صورت دادیم ،ابتدای راهی است تا آهنگسازان و نوازندگان سازهای بادی بتوانند تركیبات صوتی تازه ای را بشنوند. گر چه این مختصر كه خواهید دید، بدون برنامه ریزی پیشین و صرفاً با حضور اتفاقی هنرمند گرامی عباس زند نوازنده چیره دست بالابان صورت گرفت. در لینك زیر می توانید همنوازی نی فا-كوك با بمنای هم سنگ خودش را بشنوید. كمی ناكوكی در اجرا شنیده می شود ولی این را به حساب كلیت ماجرا نگذارید. در پایان تبریك صمیمانه ام را نخست به سید قاسم علوی و سپس جامعه موسیقی ایران پیشكش می كنم. تا باد چنین باد.
همنوازی بمنای و نی معمولی با اجرای قاسم علوی و عباس زند را ببینید
دیدگاهتان را بنویسید