مجادله شخصی یا نقد ردیف آوازی

پایگاه اطلاع رسانی موسیقی ایران: «اصل نت را رعایت کنید اما در شیوه آواز خواندن آزاد هستید.» این جمله داوود فیاضی به نقل از استاد اسماعیل مهرتاش، محور اصلی نشست نقد و بررسی ردیف آوازی موسیقی دستگاهی ایران به روایت اسماعیل مهرتاش و با اجرای محمد منتشری بود. محوری که گاهی بگو مگوی داود فیاضی و محمد منتشری را به همراه داشت تا جایی که با میان داری مجری این نشست، علیرضا پورامید بحث و جدل ره به سوی دیگری می‌سپرد. اما بدون تردید جالب ترین و بدیع ترین بخش برخورد نظریات و برداشت های این دو شاگرد استاد مهرتاش، آن جا بود که منتشری و فیاضی با آواز و تحریر با یکدیگر به پرسش و پاسخ می‌پرداختند.
جملات و صحبت های علیرضا پور امید، مجری برنامه در مورد نقد و بیان شاهد مثال های گوناگون از تعاریف معاصر آن گرفته تا نظر حافظ درباره آن تا نقد و نقادی دست کم در این نشست از اعتدال و مسیر درست خود خارج نشود و از سوی دیگر ایراد این جمله که جوهره نقد خشونت و بی رحمی است، پیش درآمد آغاز نشست نقد ردیف آوازی موسیقی دستگاهی ایران به روایت اسماعیل مهرتاش با اجرای محمد منتشری بود.
در آغاز این نشست منتشری، یکی از شاگردان پر سابقه استاد مهرتاش یادآوری کرد: گرد هم آمده ایم تا از ردیف آوازی بزرگ مردی استفاده کنیم که ۵۰ سال بار فرهنگی تئاتر و موسیقی این خاک را رایگان و بدون هیچ چشم داشتی به دوش کشید و امروز بسیاری از هنرمندان تئاتر و موسیقی از جمله عزت الله انتظامی و علی نصیریان در تئاتر و محمد رضا شجریان و عبد الوهاب شهیدی در عرصه موسیقی از جمله شاگردان پر شمار ایشان به شمار می آیند.
این مدرس آواز درمورد اجرای ردیف آوازی اسماعیل مهرتاش گفت: در زمینه اجرای ردیف استاد مهرتاش، هیچ ادعایی ندارم چون بودند و هستند خوانندگان دیگری که این کار را بخوانند اما من بار این مسولیت را روی دوش خود احساس می کردم و باید انجام می دادم که با تحقق آن از سنگینی این بار کاسته شد.
پس از منتشری، داود فیاضی از دیگر شاگرد های مهرتاش در آغاز صحبت های خود به معرفی شیوه آوازی تهران و این که مسولیت تدوین و نوآوری های آن با اسماعیل مهرتاش بوده است، پرداخت و انتخاب شعر مناسب، احساسی بودن آن و حذف ادوات تحریری نظیر “امان”، “دل ای دل” و از این دست را با تاکید فراوان از تفاوت ها و نه از برتری های  این شیوه آوازی با شیوه های آوازی دیگر خواند.
این مدرس آواز در ادامه با بیان این که محور اندیشه و هدف من تنها شفاف سازی ردیف آوازی استاد مهرتاش است، حذف و اضافه در ردیف آوازی استاد مهرتاش را چه سهوا و چه عمدا به هیچ عنوان جایز نمی داند از آن رو که به شکلی دست درازی به مکتب آوازی ایشان به شمار می رود و چون خود استاد مسلط بوده است اگر صلاح می دانست چنین کاری را انجام می داد.
او با اشاره به این که، وقتی استادی چون مهرتاش معماری آواز را این گونه انجام داده است و به یادگار می گذارد شایسته است که در ابتدا شاگردان او عین ردیف را اجرا کنند و بعدها اگر خواستند در آن تغییراتی اعمال کنند تا سبب تشویش ذهن علاقه مندان نشود، این موضوع را مطرح کرد که در ردیف اجرایی منتشری حذف و اضافاتی صورت گرفته است بدین شکل که نوا و راست پنجگاه را اضافه کرده اند در حالی که خود استاد مهرتاش به این دو دستگاه اعتقادی نداشت.
منتشری در پاسخ فیاضی گفت: آن ردیفی که از استاد مهرتاش به یادگار مانده است چند آلبوم بیشتر نیست در حالی که من ۲۰ سال با ایشان زندگی کردم، مسافرت رفتم و از او نوا و راست پنجگاه را در منزل یاد گرفتم و ایشان همیشه می گفتند که این دو دستگاه برای مبتدیان سنگین است. بنده دست کم یکصد تصنیف از ایشان بلد هستم. آقایانی که ادعا دارند این همه سال کجا بودند؟
در ادامه پور امید با بیان این که در این جا کسی ادعایی ندارد و تنها نشست نقد و بررسی این مجموعه است، این دو پرسش را مطرح می کند که چون کار حرفه ای و سنگین خوانده شده است، جنبه آموزشی آن ضعیف است، چرا کار آموزشی نیست؟ و یک مبتدی چگونه می تواند با آن ارتباط برقرار کند؟ همچنین این که، جواب آوازها طولانی به شکلی نقض غرض می کند و ذهن شنونده را به جای دیگری می برد، چرا تا این اندازه جواب آواز ها طولانی است؟
منتشری در پاسخ اظهار می کند: این یک ردیف آوازی است و نیازی نیست که ساز عین آن را جواب دهد بلکه باید برای افزایش جذابیت آن، فضا سازی کند و بنده نیز خواستم با این کار اشتیاق هنر جو را برای فرا گیری آواز بیشتر کنم و در این اوضاع نابسامان موسیقی که گونه های دیگر آن بازار هنر را آشفته کرده است خواستم که با چنین شیوه ای درصد بیشتری از جوانان را جذب کنم هم چنان که استاد مهرتاش نیز همواره تاکید می کرد، طوری بخوانید تا جوانان بیشتری جذب شوند.
اما در ادامه نشست، علیرضا میر علینقی متفاوت تر از دیگران به ایراد نظرات خود پرداخت و گفت: مکتب، یک لغت ترجمه شده است که به نظر بسیاری از اهالی موسیقی آوازی ایران نیز اطلاق این کلمه درست نیست و بهتر آن است که به جای مکتب از شیوه آوازی استفاده کنیم.
او در ادامه به بیان نقطه نظرات خود در مورد ردیف آوازی مهرتاش و کار جدید منتشری پرداخت و عنوان کرد: ردیف آوازی مهرتاش بیشتر مجلسی است تا مشقی، نظیر ردیف ادیب خوانساری که افزون بر درس گرفتن می توان لذت هم برد. در ردیف خوانی آقای منتشری نیز جدا از این که بنده نیز به طولانی بودن جواب آواز ها معتقدم باید بگویم که اتفاق جالب و خوشایند این کار استفاده از اشعاری نو برای یک آواز کلاسیک است که آقای منتشری با لحنی زیبا و ظرافت خاصی آن را اجرا کرده اند.
پور امید در ادامه از محمد موسوی، مدیر موسسه ماهور و ناشر این ردیف پرسید، آیا با چاپ عکس شجریان و شهیدی در دفترچه خواستید اعتباری به مهرتاش بدهید یا این که علت دیگری داشته است که اگر علت چیز دیگری است پس چرا از تصاویر استادان دیگر استفاده نکرده اید؟
موسوی در پاسخ گفت: ما شناختی از ردیف آوازی مهرتاش نداشتیم و از آقای منتشری خواستیم که یک هفته آن را گوش دهیم و پس از آن متوجه شدیم که متفاوت تر از دیگر ردیف هایی است که تا به امروز گوش داده ایم. در مورد عکس هم باید بگویم ما هر چه که آقای منتشری گفتند گوش کردیم و البته در مورد چاپ عکس برخی از شاگردان ایشان نیز معذوریت داشتیم.
در حالی که چند تن از حاضران در سالن از این موضوع گله مند بودن منتشری نیز در راستای تکمیل پاسخ موسوی ادامه داد: همواره در کلاس استاد باز بوده است و کلاس ایشان هم رایگان برگزار می شده است از این رو دست کم پنج هزار تا شاگرد داشته است اگر دوستان عکس همه را دارند، بیاورند تا ما همه آن ها را چاپ کنیم. هر چند که ما تصمیم داشتیم تنها از تصاویر شاگردان ارشد استاد استفاده کنیم .
مظفر شفیعی از دیگر شاگردان استاد مهرتاش و مدرس آواز نیز در تایید صحبت های منتشری اذعان کرد: به نظر من نیز درست بوده است که از تصاویر شاخص ترین شاگردان استاد مهرتاش استفاده شود و حیف است که کار پربار این چنینی را برای بودن و نبودن چند عکس زیر سوال ببریم.
پس از آن فیاضی با تاکیدی دگر بار بر این موضوع که هیچ خصومتی با کسی ندارم اظهار می کند: باید عین ردیف خوانده می شد و دخل و تصرف در آن رسم امانت داری نبود. هر چند که زحماتی کشیده شده است اما نه تنها رسم امانت داری بجا نیاورده شده است که برخی از گوشه ها نیز سطحی خوانده شده است.
فیاضی شکل درست درآمد اول دستگاه همایون به روایت مهرتاش را خواند و گفت: بروید گوش کنید و ببینید که کار اجرا شده استاد منتشری تا چه اندازه با اصل آن متفاوت است.
منتشری نیز پاسخ داد: من نمی خواهم آواز را جواب بدهم و تنها پاسخ سوال ایشان را می دهم که همان حرف اولم است که انگار اصلا ایشان گوش نمی کرده اند که من چه می گفتم.
شفیعی نیز تاکید کرد: منتشری تنها، راوی اثر است و به عنوان مثال همان همایونی که آقای فیاضی خواند خیلی طولانی است و به هر حال منتشری هم پس از ۲۰ سال شاگردی شاید تصمیم گرفته و به این نتیجه رسیده است که اندکی از آن را حذف کند و مهم آشنایی شاگرد با چار چوب ردیف و دستگاه است.
میر علینقی نیز در تایید نقطه نظرات شفیعی، ادامه داد: آن چه مهم است آشنایی و تسلط شخص بر ردیف و دستگاه است و پس از آن ردیف دان می تواند در آن تغییراتی ایجاد کند از آن رو که ردیف خشک و غیر انعطاف نیست.
فیاضی نیز در پاسخ گفتد: ۲۰ سال شاگردی که یک ویژگی و شاخصه نیست چرا که مثلا یکی پنج سال می رود و با استعداد خوبی که دارد ردیف را به خوبی یاد می گیرد.
منتشری با لبخند، سری تکان داد و پور امید نیز با بیان حکایات و اشعاری موضوع بحث را به جای دیگری  برد. هرچند که افاقه نکرد و با طرح پرسشی از سوی مختاباد، دو شاگرد شناخته شده مهرتاش دگر بار به محل نزاع باز گشتند.
ابوالحسن مختاباد منتقد و پژوهشگر در این نشست اظهار کرد: من فکر کنم آقای منتشری اگر به این پرسش که  عین ردیف را خوانده اند یا تغییراتی در آن اعمال کرده اند پاسخ صریحی دهند دعوای این دو نفر تمام شود.
منتشری نیز اذعان کرد: البته تغییراتی داشته است آن هم بخاطر ماحصل سه دوره ای بوده است که نزد استاد مهرتاش شاگردی کرده ام. همچنین حذف و اضافاتی هم برای دل نشین تر و روان تر شدن کار انجام داده ام.
در ادامه شخصی از فیاضی پرسید که چرا از ردیف های باز خوانی شده دیگر این ایراد ها گرفته نمی شود در حالی که آن ها هم دقیق و درست عین اصل ردیف خوانده نشده اند.
فیاضی در پاسخ با تاکید بر این که موضوع، شفافیت ردیف است چرا که برخی از گوشه ها نظیر درآمد اول دشتی اصلا درست خوانده نشده اند، همان گوشه را خواند و گفت: متاسفانه در این کار درآمد اول دشتی بدین شکل که عین روایت استاد مهرتاش است خوانده نشده است.
پس از آن، منتشری نیز همان گوشه را خواند و خطاب به حاضران سوال کرد که آیا شما تفاوتی شنیدید؟
فیاضی نیز در حالی که آواز دشتی در حال پخش شدن در سالن بود ایرادات دیگری نیز به نوع خوانده شدن این آواز از جمله در گوشه حاجیانی وارد کرد.
این نشست در حالی که بحث و گفت و گوی در مورد شکل خواندن ردیف های آوازی و میزان دخل و تصرف در گوشه ها تا میان حاضران در سالن و مدرسان و صاحب نظران کشیده شده بود به پایان رسید تا نخستین نشست از سری نشست های موسیقی “نقد آوا” پر هیاهو برگزار شود.
نخستین نشست “نقد آوا” روز گذشته، بیست و یکم خرداد ماه سال جاری و از ساعت ۱۹ با یک ساعت تاخیر در فرهنگسرای ارسباران با حضور محمد منتشری خواننده و گرد آورنده ردیف آوازی استاد مهرتاش، محمد موسوی مدیر موسسه ماهور و ناشر ردیف، علیرضا پور امید مجری نشست، علیرضا میر علینقی منتقد و داود فیاضی و همچنین مظفر شفیعی از شاگردان اسماعیل مهرتاش و مدرس آواز برگزار شد.
در این نشست بسیاری از علاقه مندان به موسیقی ایرانی و همچنین چهره های شناخته شده ای چون، مهدی آذر سینا، معصومه مهر علی، فاضل جمشیدی و… حضور داشتند.