از استعداد خود هنرجو تا شیوه آموزش استاد موسیقی!

امیرحسین اسلامی میرآبادی (عضو هیئت علمی دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران): در دنیای امروز که متخصصان در هر رشته، فن و هنری با بررسی و تجزیه و تحلیل فرایندی آموزشی امکان تصحیح و رشد کیفیت آموزشی را دارند، بدیهی است آموزش موسیقی نیز می تواند جزو یکی از اولویت های این گونه تحقیقات باشد. در این نوشته سعی بر آن است تا براساس تجربیات آموزشی نگارنده، عوامل موثر در آموزش درست موسیقی به طور کلی و به طور اخص در ایران بررسی شود.

قبل از ورود به بحث اصلی این نوشتار، ترجیح بر این بوده تا از تجربه ای یاد شود که از همنشینی و همصحبتی با استاد «حسن کسائی» (نی نواز شهیر معاصر) توسط نگارنده به دست آمده است.

«یک روز استاد کسائی مشغول قدم زدن در خیابانی در اصفهان بودند (سال ۱۳۷۴) که من به طور اتفاقی ایشان را دیده، جلو رفته و ذوق زده اجازه خواستم تا همراهی شان کنم. در راه ایشان برایم از موسیقی می گفتند و من هم مشتاقانه سوالات ذهنم را می پرسیدم. یکی از سوالاتم از استاد این بود: استاد امیدوارم از سوال من ناراحت نشوید، اما فکر می کنید چرا استاد حسن کسائی دومی به وجود نیامد!

استاد کسائی جوابشان این بود: اگر یک نفر دیگر در اصفهان به دنیا بیاید، در خانواده ای دقیقا مثل خانواده من بزرگ شود، فرم صورت و دهان و زبانش در نی زدن مثل من باشد، استادانی که من دیده ام را ببیند، تجربیات من را تکرار کند، شاید بتوانی مثل من شود.»

منظور از این جواب استاد کسائی، قطعا متوجه کردن نگارنده به عنوان هنرجویی مشتاق، به جزییات آموزش موسیقی بود. در این مقاله سعی بر این است تا موارد موثر در زمینه آموزشی موسیقی به طور کلی و به طور اخص با رویکرد مورد مطالعاتی (Case Study) آموزش موسیقی در ایران ارزیابی شود.

عوامل موثر در آموزش به طور کل و به خصوص در آموزش موسیقی، در دسته بندی های زیر قرار می گیرند:

۱- موارد مربوط به مدرس موسیقی؛
۲- موارد مربوط به هنرجوی موسیقی؛
۳- موارد مربوط به محیط آموزشی؛
۴- موارد مربوط به محیط زندگی هنرجو.

که در هر یک از این چهار شاخه اصلی، نیز زیرشاخه هایی مورد بحث قرار می گیرند.

۱- مدرس موسیقی

۱- سن و جنسیت مدرس؛
۲- پیشینه هنری مدرس؛
۳- شیوه آموزش مدرس؛
۴- آداب اجتماعی و رفتار هنری مدرس.

۱-۱٫ سن و جنسیت

سن مدرس موسیقی از چند جنبه بررسی کردنی است. اختلاف سنی مدرس موسیقی با هنرجو گاه می تواند باعث مشکلاتی در آموزش شود. بنا بر تجربیات آموزشی که نگارنده داشته، این اختلاف سنی بهتر است که چندان زیاد نباشد. برای مثال اختلاف سنی بین یک هنرجوی ۱۵ ساله و مدرس ۵۰ ساله یا بیشتر گاه می تواند مشکلاتی به وجود آورد؛ مشکلاتی که معمولا در نوع ارتباط هنری بین این نوع مدرسان و هنرجویان پیش می آید.

برخی از این مشکلات به آداب و فرهنگ و شرم و حیا و خجالتی که بین شرقیان و به خصوص ایرانیان رایج است، بر می گردد. بسیاری از هنرجویان موسیقی در ایران به سختی می توانند سرش های خود در زمینه موسیقی را از مدرسانی که با آن ها اختلاف سنی بسیار دارند، بپرسند و گاه دیده شده که مادر یا پدر هنرجویان با مدرسان درباره سوالات هنرجو تماس می گیرند!

البته همواره این موضوع مطرح است که استادان با سن بیشتر حتما از توانایی و تجربه بالاتری برخوردارند که معمولا هم همین طور هست، ولی شاید بهتر باشد هنرجویان با سن و سال کم در ابتدا با مدرسان جوان تر (و البته باصلاحیت و تایید شده) موضوع آموزشی را پیگیری کنند و در مراحل بعدتر نزد استادانی با سن و تجربه بیشتر بروند. بسیار مرسوم است که استادان باسابقه، خود مدرسان جوانی را به هنرجویان پیشنهاد می کنند که ابتدا هنرجویان با آن ها کلاس را شروع کرده و بعد از تایید مدرس جوان و طی مدتی آموزش، به محضر درس استاد اصلی راه پیدا کنند.

درباره تشابه یا تفاوت جنسیت میان استاد و هنرجو موارد بسیاری می تواند دخیل باشد. گاه دیده شده که هنرجویان ترجیح شخصی شان (که می تواند به هر دلیل فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی، تربیتی و… باشد) بر این است تا با جنس موافق یا مخالف کلاس داشته باشند. به نظر می رسد این انتخاب یکی از مواردی است که حتما والدین باید با ترجیح فرزندانشان دست به انتخاب آن بزنند؛ چرا که در روند آموزش می تواند کمک درخور توجهی به ارتباط صحیح میان مدرس و هنرجو بینجامد.

۲-۱٫ پیشینه هنری

پیشینه هنری مدرس مربوطه و سوابق آموزشی آن بسیار در انتخاب مدرس موسیقی مهم است. والدین و هنرجوی موسیقی بایستی حتما در مراحل مختلف و با تحقیقات بسیار از مدرس مربوطه اطلاعات کافی به دست آورند. گاه مدرسان موسسان آموزشی سوابق قابل قبولی برای آموزش ندارند و هنرجویان در مسیر آموزشی سردرگم می شوند.

۳-۱٫ شیوه آموزش

شیوه آموزش موسیقی مدرس موسیقی بسیار نکته مهم و درخور توجهی است. اینکه مدرس موسیقی از کدام نقطه شروع کند و به کجا برسد، در آموزش بسیار مهم است. حتی بهتر است در جلسه نخست به طور خلاصه مسیر آموزش به زبانی ساده مطرح و معرفی شود. تسلسل دروس، تنوع مطالب، نوع بیان مطالب، تکنیک ها و جزییات هر درس و بسیاری از مطالب آموزشی در کیفیت آموزش بسیار تاثیر دارند. فن بیان مدرس در تدریس موسیقی بسیار نکته مهمی است.

حتما بسیار این جمله را شنیده اید که هر کسی که آهنگساز، رهبر ارکستر یا نوازنده خوبی هست، قرار نیست الزاما استاد و مدرس خوبی هم باشد! قطعا این جمله درست است؛ چرا که امروزه رشته «آموزش موسیقی» در دانشگاه ها دنیا رشته شناخته شده ای است و کسانی که این رشته را پیگیری می کنند با مسائلی چون روان شناسی، روش تدریس، فن بیان و… رو به رو هستند.

۴-۱٫ آداب اجتماعی و رفتار هنری

آداب اجتماعی مدرس موسیقی همیشه باید مدنظر هنرجویان و والدین آن ها باشد؛ زیرا هنرجویان خواسته یا ناخواسته الگوهای رفتاری استاد خود را دنبال می کنند. حتی اگر این الگوها، جزو دسته رفتارهای غیرمنطقی و غیرقابل قبول عرف جامعه باشند! همچنین رفتار هنری مدرس نسبت به هنرجویان خود بسیار مهم و شایان توجه است. خونسردی، مهربانی، سعه صدر، توجه به پرسش های هنرجویان، تشویق و در صورت لزوم تنبیه به موقع و هزاران ویژگی رفتاری در مدرسان موسیقی مهم و همواره زیر ذره بین هنرجو و خانواده هنرجوی موسیقی است.

۲- هنرجوی موسیقی

۱٫ سن؛
۲٫ جنسیت؛
۳٫ علاقه؛
۴٫ استعداد؛
۵٫ شیوه تمرین؛
۶٫ ارتباط رشته تحصیلی با موسیقی؛
۷٫ خلاقیت؛
۸٫ انتخاب درست ساز.

۱-۲٫ سن

سن هنرجویان در فراگیری موسیقی بسیار نکته مهمی است و شاید بتوان به جزئت گفت که مهم ترین نکته در کیفیت روند آموزش هنرجو است. تاکنون ثابت شده است که بهترین سن شروع فراگیری یک ساز ۷ سالگی است. تا قبل از ۷ سالگی بایستی هنرجوی موسیقی را با روش های آموزش مخصوص کودکان با موسیقی و عوامل آن، چون ریتم، فرکانس، ملودی و… آشنا کرد. برخی از هنرجویان که در سنین بیشتر شروع به فراگیری ساز می کنند بایستی مسیر دشوارتری را طی کنند.

۲-۲٫ جنسیت

دختر یا پسر بودن یک هنرجو در فرایند فراگیری موسیقی نقش دارد. شاید بتوان در جوامعه پیشرفته این عامل را حذف کرد، اما در جوامع شرقی و به خصوص ایران، همواره دختران از نظر نوع تربیت و آموزش خانواده ها محدودیت بیشتری دارند و پیوسته با شرم و حیای ویژه ای آموزش را دنبال می کنند که در مسیر آموزش می تواند تاثیری منفی بر آن ها داشته باشد. بسیاری از خانواده ها که دو فرزندشان (یکی دختر و یکی پسر) را به کلاس موسیقی می برند شاهد این تفاوت در فرزندانشان می شوند. این تفاوت ها الزاما همه نتیجه منفی ندارند. برای مثال، پسران راحت تر از دختران از معلم هایشان سوال می کنند، اما از طرفی راحت تر هم می توانند تمرین نکنند و بهانه بیاورند!

۳-۲٫ علاقه

علاقه، اشتیاق، همت و پشتکار هنرجویان موسیقی همیشه می تواند در آینده هنری کودکان تاثیر بسزایی بگذارد. گاه والدین فرزندانشان را به کلاس هایی می برند که خودشان آرزوی رسیدن به آن ها را در کودکی داشته اند و متاسفانه به آن آمال و آرزوها نرسیده اند! اگر علاقه و سلیقه هنرجوی موسیقی نادیده گرفته شود، قطعا این هنرجو از موسیقی دور خواهد شد.

۴-۲٫ استعداد

استعداد هنرجویان از همان دروس اولیه موسیقی معمولا آشکار می شود. این استعداد گاه ذاتی، گاه با برنامه ای از پیش تعیین شده (که در بخش محیط زندگی هنرجو بیشتر به آن پرداخته خواهدشد) و گاه با شکوفایی در روند آموزش است. استعداد موسیقایی هنرجویان ارتباط مستقیمی با نحوه شنوایی و درک ریتم توسط هنرجویان دارد. هنرجویان اگر از قدرت شنوایی خوب و درک ریتم خوبی برخوردار نباشند، اصولا از طرف معلمان موسیقی به عنوان کم استعداد یا بی استعداد معرفی می شوند. به زعم نگارنده و براساس تجربیات سال ها تدریس در زمینه مبانی موسیقی، قریب به اتفاق هنرجویان دارای استعداد موسیقی هستند، ولی نسبت آن ها در مقایسه با یکدیگر متفاوت است.

۵-۲٫ شیوه تمرین

شیوه تمرین و برنامه منظم تمرین برای هنرجویان بسیار کارساز است. هنرجویانی که با برنامه منظم آموزشی تمرین نکنند و فقط مبنای تمرین را بر روز قبل از کلاس قرار می دهند، قطعا نتیجه خوبی از روند آموزش دریافت نخواهند کرد. همچنین علاوه بر نظم تمرینات، چگونگی تمرین روزانه و تمرکز هنرجویان در این تمرین ها بسیار بایستی کانون توجه والدین قرار گیرند.

۶-۲٫ ارتباط رشته تحصیلی با موسیقی

به طور قطع هنرجویانی که در رشته موسیقی تحصیل می کنند موفق تر از کسانی هستند که علاوه بر ساززدن، رشته های غیرموسیقی را پیگیری می کنند. گروه نخست تمام تمرکز یا حداقل بیشترین تمرکز خود را بر موسیقی و واحدهای درسی موسیقی قرار می دهند و سریع تر به نتیجه دلخواه خواهند رسید، در حالی که گروه دوم مجبور هستند بیشتر وقت خود را صرف دروس غیرموسیقی کنند و در صورت داشتن وقت اضافه به تمرین موسیقی بپردازند.

۷-۲٫ خلاقیت

خلاقیت یکی از بزرگ ترین عوامل پیشرفت هنرجویان موسیقی است. خلاقیت همواره به هنرجویان کمک می کند تا با روند آموزش و برنامه ریزی تمرین ها به طور خلاقانه ای برخورد کنند. خلاقیت از مفاهیمی است که دانشمندان تربیتی در سال های اخیر معتقد هستند که اکتسابی و قابل آموزش است. این آموزش ها از زمان طفولیت و توسط والدین شکل می گیرد و در مدارس بارور می شود و ادامه پیدا می کند.

۸-۲٫ انتخاب درست ساز

انتخاب درست و صحیح ساز همیشه از پرسش ها و ابهامات خانواده هاست! برخی اعتقاد دارند که باید بر طبق نظر هنرجو و براساس سلیقه هنرجو، نوع ساز انتخاب شود، اما برخی معتقدند که هنرجویان کم سن، هر لحظه ممکن است نظرشان درباره ساز انتخابی عوض شود! ولی در این میان معمولا کارشناسانی نیز هستند که با توجه به فرم انگشتان دست، فرم دهان و چند عامل دیگر به کودکان و والدینشان، ساز مناسب را توصیه می کنند.

به نظر بهتر است همچنان به ایده و انتخاب کودک احترام گذاشت. ولی لازم است تا وقت گذاشته شود و کودک را با سازهای مختلف آشنا کرد. همچنین از مدرسان خواست تا اجازه دهند هنرجو به کلاس هایشان بروند و نظاره گر ساز و شیوه آموزش آن ها باشند. به والدین پیشنهاد می شود که اجازه دهند فرزندانشان سازهای مختلف را ببینند، بشناسند، بشنوند و حتی در صورت امکان کمی تجربه کنند و بعد با اختیار خودشان، ساز دلخواهشان را انتخاب کنند.

۳- محیط آموزشی

۱٫ نوع موسسه آموزشی؛
۲٫ امکانات موسسه آموزشی؛
۳٫ نظم موسسه آموزشی؛
۴٫ سوابق موفقیت موسسه آموزشی؛
۵٫ میزان شهریه آموزش.

۱-۳٫ نوع موسسه آموزشی

معمولا کلاس های موسیقی در چند موقعیت امکان برگزاری دارند. کلاس های خصوصی (در منزل یا دفتر کار مدرس موسیقی)، موسسات آموزشی خصوصی (آموزشگاه موسیقی) و موسسات دولتی آموزش موسیقی. (دانشگاه ها، کالج ها و…) نوع محل آموزش موسیقی معمولا می تواند جزو عوامل مهم به حساب آید؛ زیرا عوامل بعدی چون نظم آموزش، مقدار شهریه، امکانات آموزشی، سوابق آموزشی، اعتبار موسسه و… ارتباط مستقیمی با نوع محل آموزش دارند.

۲-۳٫ امکانات موسسه آموزشی

امکانات موسسه آموزشی همچون استادان برجسته و زبده، وسایل کمک آموزشی، محیط تمیز، موقعیت موسسه از نظر دسترسی هنرجویان و… در امر آموزش موثر هستند. تصور کنید موسسه ای را که دارای اساتید بنام در موسیقی است و بخش های مختلف آموزشی از قبیل پوپیتر، تیونر، مترنوم، دستگاه پخش صوت، دستگاه پخش تصویر و… دارد. هنرجویان در چنین موسسه ای قطعا انگیزه و هدفمندی بیشتری برای آموزش خواهندداشت.

۳-۳٫ نظم موسسه آموزشی

نظم کلاس موسیقی چه در مکانی خصوصی و چه در موسسه ای دولتی، بسیار اهمیت دارد. بسیاری از مدرسان خوب و بنام موسیقی به دلیل بی نظمی هایی که در برگزاری کلاس هایشان دارند، هرگز نتوانسته اند هنرجوی خوبی تربیت کنند. تعطیل شدن بیش از اندازه کلاس موسیقی، بی نظمی در حضور استاد مربوطه در کلاس، رعایت نکردن زمان تعیین شده برای آموزش هنرجو و مسائلی از این قبیل، همیشه سبب دلخوری و دلسردی هنرجویان موسیقی و چه بسا انصراف آن ها از مسیر فراگیری می شود.

۴-۳٫ سوابق موفقیت موسسه آموزشی

سوابق و کارنامه آموزشی موسسه موسیقی باید همواره مرکز توجه هنرجویان موسیقی و والدین آنها قرار گیرد. آموزش موسیقی در موسساتی که دارای کارنامه درخشانی در آموزش هستند تا حدود بسیاری تضمینی در کیفیت آموزش هنرجوی موسیقی است.

۵-۳٫ میزان شهریه آموزش

میزان شهریه آموزشی همراه یکی از دغدغه های مهم خانواده ها برای تصمیم گیری درباره آموزش فرزندانشان است. موسسات و اساتید موسیقی باید همواره به این نکته توجه کنند که شهریه آموزشی آن ها جزو شهریه های متعارف جامعه باشد و تعیین شهریه های گران، امکان آموزش برای همه هنرجویان را از بین می برد و چه بسا بسیاری از هنرجویان بااستعداد را از امکان آموزش در یک محیط حرفه ای محروم خواهندکرد. بسیار ضروری است که مدیریت موسسات آموزشی برای موارد خاص و هنرجویانی که استطاعت مالی لازم را ندارند، شهریه های با تخفیف یا شرایط خاص در نظر بگیرند.

۴- محیط زندگی هنرجو

۱٫ محل زندگی هنرجو؛
۲٫ پیشینه هنری خانواده هنرجو؛
۳٫ ارتباط هنرجو با والدین؛
۴٫ امکانات آموزشی هنرجو.

۱-۴٫ محل زندگی هنرجو

شهر زندگی هنرجوی موسیقی می تواند در بسیاری موارد تعیین کننده در آموزش باشد. تعداد استادان موسیقی زبده ای که در شهر محل زندگی هنرجو زندگی می کنند می تواند انگیزه خوبی برای فراگیری موسیقی شود. همین که هنرجو نباید برای هر جلسه درس موسیقی از شهر خود به شهر دیگری سفر کند چه از نظر مالی و چه از نظر روحی و در نهایت اتلاف وقت و هزینه موثر است. محیط هنری شهر شامل ابنیه تازیخی، موزه ها، سالن های کنسرت، سینما، تئاتر و مراکز فعالیت های هنری، همگی می توانند در نتیجه و ایجاد انگیزه در فراگیری موسیقی یک هنرجو موثر واقع شوند.

۲-۴٫ پیشینه هنری خانواده هنرجو

بسیار افرادی هستند که در موسیقی به درجات بالایی از توانایی رسیده اند، در حالی که در خانواده آن ها هیچ پیشینه هنری وجود نداشته است؛ اما به طور کلی اگر اعضای خانواده هنرجوی موسیقی به نحوی در زمینه هنر و به خصوص موسیقی، آموزش دیده باشند یا با موسیقی آشنا باشند، می تواند در سرعت، کیفیت و انگیزه آموزشی هنرجوی موسیقی بسیار موثر واقع شود. امروزه دیگر تاثیر نوای موسیقی بر کودکی که در شکم مادر در حال رشد است تا رسیدن کودک به مرحله ای که به کلاس آموزشی موسیقی راه پیدا کند، انکارناپذیر است.

۳-۴٫ ارتباط هنرجو با والدین

نحوه و نوع ارتباط هنرجویان موسیقی با والدین یا یکی از والدین به هنرجوی موسیقی کمک می کند. اینکه هنرجوی موسیقی بتواند نیازها، مشکلات آموزشی و حتی احساسات منفی یا مثبت خود را به راحتی با والدین خود در میان بگذارد، نکته مهمی است. از طرفی نحوه تشویق و ایجاد انگیزه والدین در فرزند بسیار مهم بوده و می تواند تاثیرات مثبت یا منفی در آموزش هنرجو داشته باشد.

۴-۴٫ امکانات آموزشی هنرجو

امکانات آموزشی هنرجو از قبیل تهیه سازی خوب و استاندارد، وسایل کمک آموزشی، کتاب های لازم و همچنین تهیه مصالح لازم برای شنیدن موسیقی توسط والدین برای هنرجو مهم است. اتمسفر و فضای موسیقایی حاکم بر خانه نیز سبب ایجاد انگیزش لازم برای پیگیری فراگیری موسیقی در هنرجو خواهدشد.

نتیجه گیری

در کل فرایند موسیقی از پیچیدگی ها و جزییات بسیار زیادی برخوردار است و همانطور که در این نوشتار گفته شد، نقش سه گانه مدرس موسیقی، هنرجو و والدین هنرجو بسیار تعیین کننده است. به طور کلی رسیدن به استانداردی آموزشی، مستلزم تجربه فراوان، صرف وقت کافی و گذر زمان، تحقیق، تجزیه و تحلیل فرایند آموزش و در نهایت تصحیح و رسیدن به به یک شیوه کم نقص است. بسیاری از دانشگاه های مطرح دنیا در زمینه موسیقی با تلاش استادان، مسئولان موسسه آموزشی و دستاوردهای دانشجویانشان در رنکینگ (رتبه بندی) بالایی قرار گرفته اند و بسیار واضح است که هر ساله با تغییر در زمینه های یادشده در این موسسات، سطح رتبه موسسه بالاتر یا پایین تر خواهدآمد.